خانه موزه مقدم | خانه‌ای که با ذوق و قریحه محسن مقدم و ‌سِلما‌ به اوج زیبایی رسید

هفت صبح، عباس عربی؛ تهران‌شناس| بدون تردید یکی از ارزشمندترین، زیباترین و مجلل‌ترین آثار تاریخی شهر تهران و البته ایران عزیز، خانه موزه مقدم است، عمارتی که در عهد قاجار ساخته شد اما به تدریج با ذوق و قریحه محسن مقدم و همسرش سِلما کویومجیان این عمارت به اوج زیبایی و نفاست رسید.

نام این خانه با این زوج دانشمند و پیشگام در عرصه هنر و باستانشناسی گره خورده اما جالب است بدانید که جد پدری مرحوم محسن مقدم، حاج‌علی خان حاجب‌الدوله فراشباشی همان فردی است که نقش مستقیمی در قتل میرزا تقی‌خان امیرکبیر داشت و حامل دستور ناصرالدین شاه جهت قتل امیرکبیر بود. محسن مقدم که نتیجه حاجب‌الدوله است، بر‌خلاف جدش از او به عنوان فردی خوشنام و دانشمند یاد می‌شود که نام و یاد او با علم و هنر این مرز و بوم اجین شده است.

بنیان این عمارت را پدر محسن مقدم یعنی محمدتقی‌خان احتساب‌الملک حدود سال1280 شمسی گذاشت، او مدتی رئیس اداره احتسابیه(شهرداری) و بعدها وزیرمختار ایران در سوئیس بود. احتساب‌الملک پنج فرزند داشت که سه تای آنها در کودکی از دنیا رفتند در نتیجه این عمارت ارزشمند به دو فرزند باقی مانده یعنی حسن مقدم و محسن مقدم رسید. فرزند بزرگتر حسن مقدم از جمله ادیبان و نمایشنامه‌نویسان مشهور ایران است که به همراه پدرش به سوئیس رفت و تحصیلات خود را در آنجا پی گرفت، او به چندین زبان تسلط داشت و با محافل ادبی و نویسندگان بزرگ ایرانی حشر و نشر داشت.

از حسن مقدم چند نمایشنامه، شعر و مقاله به یادگار مانده که در میان نمایشنامه‌های او نمایشنامه «جعفرخان از فرنگ آمده» و همچنین «ایرانی بازی» بیش از بقیه مشهور است. زنده‌یاد علی حاتمی با اقتباس از نمایشنامه جعفرخان از فرنگ آمده، فیلم سینمایی «‌جعفرخان از فرنگ برگشته» را ساخت. حسن مقدم در سال 1304 از دنیا رفت و با مرگ او برادر کوچکتر یعنی محسن مقدم تنها وارث احتساب‌الملک شد. محسن مقدم نیز تحصیلات خود را در سوئیس و ایتالیا در رشته‌های هنر و باستان‌شناسی پی گرفت؛ سپس در سال 1315 شمسی به ایران بازگشت.

در همین سال وی با همسرش سلما که زاده بلغارستان بود، ازدواج کرد. محسن و سلما پس از ازدواج تا پایان عمر در عمارت پدری محسن (احتساب‌الملک) زندگی ‌ و عهد کردند تا پایان عمر بچه‌دار نشوند؛ به همین خاطر پس از درگذشت این زوج، براساس وصیت محسن مقدم، عمارت آنها وقف دانشگاه تهران شد.

سلما در ایران با توجه و حمایت معمار نامدار آندره گدار به استخدام وزارت فرهنگ درمی‌آید و مدتی بعد رئیس و از‌جمله بنیانگذاران کتابخانه موزه ملی ایران می‌شود. وی در دوران ریاست خود به عنوان رئیس یکی از اولین کتابخانه‌های تخصصی ایران، منشاء خدمات ارزشمندی به فرهنگ و هنر ایران می‌شود، امری که با توجه به شهرت همسر نامدارش محسن مقدم تا حدی مغفول واقع شده است.

محسن مقدم نیز با موزه ملی ایران و اداره باستانشناسی همکاری داشت اما استخدام دانشگاه تهران بود و از جمله بنیانگذاران رشته باستان‌شناسی در ایران. محسن مقدم همچنین نقش مهمی در تاسیس دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران داشت. وی طراح نشان دانشگاه تهران هم بود؛ گفته می‌شود ‌ محسن مقدم این نشان را در همین عمارت طراحی کرد، نشانی که برگرفته از یکی از کتیبه‌های ساسانی است که در تیسفون کشف شد. سبک معماری و طراحی هر قسمت از این عمارت ارزشمند هم ستودنی و خاص است.

در دوران پهلوی با توجه به تخریب بسیاری از ابنیه قاجاری و همچنین دروازه‌های تهران، محسن مقدم آثار ارزشمندی از این بناها را از گزند تخریب نجات داد و در گوشه گوشه عمارت خود از این آثار بهره جست تا خانه او مبدل به یکی از ارزشمندترین عمارت‌هایی شود که به نوعی موزه کاشی و سفالینه‌های ارزشمند این مرز و بوم هم هست. به غیر از آثار دوره قاجار، او و همسرش اشیاء و کاشی‌های ارزشمندی از ادوار دیگر تاریخی ایران را از دلالان عتیقه خریدند و در قسمت‌های مختلف این عمارت به نمایش گذاشتند.

افراد مشهوری به این عمارت رفت و آمد داشتند که از آن جمله می‌توان به مظفرالدین شاه و رومن گریشمن باستانشناس مشهور اشاره کرد که دوست و همکار محسن مقدم بود و تصویری از وی در این خانه به یادگار مانده است. همچنین در طراحی قسمت‌های مختلف این عمارت محسن مقدم از معماران و طراحان بزرگی بهره جست که می‌توان به هوشنگ سیحون معمار مشهور ایرانی و دکتر ابوالقاسمی که از جمله شاگردان مقدم بود اشاره کرد. هوشنگ سیحون دیوار تجدد را طراحی کرد که دو حیاط اندرونی و بیرونی این عمارت را از هم جدا می‌کند.

دکتر ابوالقاسمی نیز برج اربابی را طراحی کرد؛ با توجه به اینکه سلما اهل بلغارستان بود و دلتنگ وطن خود می‌شد، محسن مقدم از دکتر ابوالقاسمی خواست تا برجی شبیه‌ قلعه‌های قرون وسطای اروپا در دل عمارت خود بسازد. پس از اتمام ساخت این برج، سلما از بالای آن منظره کوه دماوند را نظاره می‌کرد و به یاد وطن خود می‌افتاد. ورودی این برج اربابی هم ایوان قاجار نام دارد که اگرچه طاقی‌های آن برگرفته از معماری اسپانیای دوران اسلامی(آندلس) است اما به این خاطر به آن ایوان قاجار می‌گویند که در تزئیات آن از کاشی‌های دوران قاجار و حمام مرمرین این دوران استفاده شده است.

باغچه حیاط بیرونی برگرفته از باغ‌های ژاپنی است اما باغچه حیاط اندرونی برگرفته از قالی ایرانی، باغ ایرانی و تقارن در معماری ایرانی است. یکی از بخش‌های زیبای این عمارت حوضخانه آن است که در دوران احتساب‌الملک بنا شده و محسن مقدم بعدها با استفاده از کاشی‌های ادوار مختلف تاریخی ایران، این قسمت را به زیبایی آراسته است.

در ساختمان اندرونی که از بناهای قاجری خانه موزه مقدم است نیز وسایل شخصی محسن مقدم و همسرش سلما از جمله نشان‌های علمی ایشان و همچنین اشیاء ارزشمندی از دوران زندیه و قاجار نگهداری می‌شود. کتابخانه و حیاط سرایداری نیز از جمله دیگر بناهای ارزشمند خانه موزه مقدم است.