راز بازی ۴۷۰۰ ساله شهر سوخته
نشنال جئوگرافی، بازی شهر سوخته را به عنوان کامل‌ترین بازی باستانی مکشوفه جهان معرفی کرد
هفت صبح، مرجان حاجی رحیمی| تلویزیون نشنال جئوگرافی به تازگی بازی شهر سوخته را به عنوان کامل‌ترین بازی باستانی مکشوفه جهان معرفی کرد. این بازی احیا شده یک بازی باستانی است که در محوطه شهرسوخته سیستان و بلوچستان کشف شده و حدود 4700 سال قدمت دارد.
تنها تخته بازی کامل یافت شده از دنیای باستان، تخته بازی 4700 سالهای از جنس چوب آبنوس است که توسط باستان‌شناسان ایتالیایی در شهرسوخته سیستان و بلوچستان به دست آمد. گرچه این تخته بازی اشرافی از گور یک نجیب‌زاده کشف شده؛ اما در کاوش‌های باستانی از خانه افراد عادی نیز تخته سفالی بازی و مهره‌های پراکنده آن البته از جنس سنگ به دست آمد.
شهر سوخته شهر شگفتی‌هاست. محوطه باستانی که حدود هزار سال از 3500 سال تا 2400 سال پیش از میلاد مسیح سکونت در آن جاری بود و بعد به دلایل مختلفی که هنوز باستان‌شناسان به آن اطمینان کامل ندارند- تغییرات اقلیمی و تغییر مسیر رودخانه هیرمند احتمال بیشتری دارد- خالی از سکنه شد. سال‌هاست که «سیدمنصور سیدسجادی»، باستان‌شناس پیشکسوت در این محوطه درحال کاوش است و تاکنون اشیای شگفت‌انگیزی چون نخستین انیمیشن جهان که روی جامی سفالی حک شده، نخستین چشم مصنوعی، نخستین جراحی جمجمه و کامل‌ترین تخته بازی دنیای باستان در آن کشف شده، اتفاقی که شاید اگر بقیه محوطه‌های باستانی ایران نیز مورد دستبرد گنج‌یابان و قاچاقچیان قرار نمی‌گرفت، در آنها رخ می‌داد و جهان را با فناوری و دانش ایرانیان باستان بیشتر آشنا می‌کرد.
محوطه باستانی شهرسوخته به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین شهرهای دنیای باستان در سی‌و‌هشتمین اجلاس یونسکو در اول تیر ۱۳۹۳ به‌عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شد. شاید اگر هر کشور دیگری تنها بخش کوچکی از یافته‌های شهرسوخته را در اختیار داشت، با آن آنقدر درآمدزایی می‌کرد که هم می‌توانست هزینه‌های کاوش کامل محوطه باستانی را بپردازد، هم بورس‌های تحقیقاتی به پژوهشگران بین‌المللی بدهد تا بیش از پیش محوطه را جهانی کند و هم برای مردم منطقه رفاه ایجاد کند اما این اتفاق هنوز در ایران رخ نداده، کاوش محوطه مهمی چون شهر سوخته آرام و آهسته پیش می‌رود و فقر مردم استان سیستان و بلوچستان را کلافه کرده است.
متخصص کامپیوتر؛ بازی 4700 ساله را زنده کرد
از بین اشیایی که در شهرسوخته یافت شد، در گور شماره 731 کشف قابل توجهی صورت گرفت که جهان را شگفت‌زده کرد. در این گور تخته بازی با مهره‌های کامل پیدا شد که تاکنون قدیمی‌ترین و نخستین بازی باستانی است که به صورت تمام و کمال کشف شده است. این تخته شامل دو مستطیل است که یکی بزرگتر با 12 جای خالی و دیگری کوچکتر با 6 جای خالی و دو جای خالی روی پل که روی هم رفته 20 جای خالی دارد که به صورت مارپیچ طراحی شده است.
از 27 مهره و چهار تاس در آن استفاده می‌شود، مهره‌ها برخلاف بازی‌های امروزی با رنگ متمایز نمی‌شوند بلکه شکل و فرم آنهاست که بین حریفان تقسیم می‌شود. بازی دو نفره و رقابتی است. بازی شهر سوخته بی‌شباهت به بازی هم دوره خود یعنی بازی اور که در گور سلطنتی اور واقع در محوطه باستانی بین‌النهرین (عراق کنونی) کشف شده، نیست. این بازی در حال حاضر در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود.
در سال 1983، «مارتیسو توزی» باستان‌شناس ایتالیایی که در فاصله سالهای 1346 تا 1357 در محوطه شهر سوخته کاوش می‌کرد، به صورت مختصر این تخته بازی کشف شده را توصیف و بعدها در سال 2008 سیدمنصور سیدسجادی، باستان‌شناس و سرپرست کنونی هیات کاوش شهرسوخته نیز در مقاله دیگری آن را معرفی کرد.
اما سال‌ها اطلاعات این بازی تنها روی کاغذ در کتاب‌های علمی باقی مانده بود تا اینکه پس از حدود 40 سال، یک جوان ایرانی متولد انگلیس که از قضا کارشناس کامپیوتر و برنامه نویسی است اما علاقه‌مند به تاریخ و هویت ایران، به صورت اتفاقی این مقاله‌ها را خواند و عزم خود را جزم کرد تا این بازی باستانی را که به اعتقاد عده‌ای، جد تخته نرد است، احیا کند.
معرفی آثار باستانی به زبان ساده یا همکاری کمبریج
«سام جلوه مقدم» در این باره به روزنامه هفت صبح می‌گوید: از سال 2022 با همکاری دانشگاه کمبریج، پروژه‌ای به نام شگفتی‌های ایران طراحی کردم که هدف از آن معرفی آثار باستانی به زبان ساده و قابل فهم برای عموم است. از آنجا که مردم عادی کمتر از سمینارهای علمی باستان‌شناسی استقبال می‌کنند، این پروژه راه‌اندازی شد تا همان پژوهشگران، نتایج پژوهشی خود را این بار با زبان ساده بیان کنند.
برای برگزاری این نشست‌ها، کاتالوگی طراحی می‌شود که پژوهشگر خودش محتوای آن را تولید کرده است، اگر شیئی وجود دارد بازسازی می‌شود تا مردم از نزدیک آن را ببینند و لمس کنند و همه چیز مهیا می‌شود تا تاریخ ایران معرفی شود. بزرگداشت کوروش کبیر، تاریخ موسیقی ایلام و خاورمیانه، رمزگشایی خط ایلامی و البته تاریخ تخته بازی‌ها از برنامه‌هایی بوده که تاکنون اجرا شده است.
او توضیح می‌دهد: برای نشست بعدی در حال پژوهش بودم که با مقاله‌های منتشره درباره بازی شهرسوخته آشنا و بسیار علاقمند شدم تا آن را احیا کنم. برای رمزگشایی از چند ریاضیدان کمک گرفتم اما راهگشا نبود و تصمیم گرفتم خودم تلاش بکنم. حدود هشت ماهی وقت گذاشتم تا بالاخره یک‌روز به صورت اتفاقی یکی از مهره‌های اصلی رمزگشایی شد و بعد هم قانون بازی درآمد. تخته بازی شهرسوخته که احیاگرش آن را به بازی 20 می‌شناسد، این شانس را داشت که احیا شود تا مردمان قرن 21 با بازی فکری مردمان 4700 سال پیش آشنا شوند.
جلوه می‌گوید: می‌توان عنوان کرد که این مجموعه، تنها بازی باستانی فکری است که در آن هر مهره، معنا و کارکرد خاص خود را داشته به‌گونه‌ای که چنین عملکردی را فقط در بازی شطرنج می‌توانیم ببینیم و بنا به بازسازی و رمزگشایی اخیر از این بازی می‌توان سرمنشأ شطرنج و تخته نرد را به این بازی نسبت داد.
این درست نیست که بگوییم شطرنج از بازی شهر سوخته ساخته شده زیرا بازی شطرنج بازی بدون تاس و کاملا فکری و بدون دخالت شانس است اما بازی شهر سوخته بازی دونفره رقابتی با تاس است که هم عنصر شانس و هم فکر و راهبرد بازیگران در آن موثر بوده است و در این بازی نشانه‌هایی از شطرنج را می‌توان دید. این به این معناست که مردمانی در فلات ایران بازی پیچیده‌تر و فکری‌تری را در مقایسه با بازی سلطنتی اور بازی می‌کرده‌اند و می‌توان گفت بازی ۲۰ مربع از شرق به غرب رفته است.
سود فروش بازی برای بچه‌های سیستان و بلوچستان
جلوه که خودش متخصص برنامه نویسی و کامپیوتر است، بازی آنلاین شهرسوخته را طراحی کرده تا هرکسی از هرجای دنیا بتواند رایگان آن را بازی کند. او می‌گوید: برای آنکه بتوانیم قانون بازی را پیاده سازی و مقاله علمی را به همراه دکتر حسین مرادی – باستان‌شناس و ناظر کاوش محوطه‌های مسکونی شهر سوخته- تکمیل کنیم نیاز به مدل‌سازی داشتیم تا افراد با هر سنی بتوانند آن را تجربه کنند.
بازی آنلاین بسیار مورد توجه قرار گرفت و ژاپنی‌ها، آمریکایی‌ها، انگلیسی‌ها و آلمانی‌ها بیشترین کسانی بودند که این بازی را آنلاین انجام دادند. او درباره ساخت بازی به صورت فیزیکی هم توضیح می‌دهد: معتقدم باید بازی مثل دوران باستان فاخر و کامل باشد. بنابراین از تولید انبوه بی‌کیفیت آن جلوگیری کردم. تاکنون حدود 150 عدد از آن ساخته شده که تعداد کمی در ایران و هنگام رونمایی از آن در موزه ملی فروخته شد و بیشتر در خارج از کشور به فروش رفت.
هرکسی هم علاقه تهیه آن را داشته باشد می‌تواند سفارش خود را به موزه ملی اعلام کند تا برایش تهیه شود. جلوه تاکید کرد که هدفش از تولید و احیای این بازی باستانی درآمدزایی نیست. او می‌گوید: بیشترین هدفم نشان دادن تمدن و فناوری ایرانیان باستان به جهانیان است و تاکنون هرچه درآمد از این بازی بوده اعم از فروش فیزیکی و برگزاری نشست و کنفرانس، توسط خیریه‌ای به بچه‌های سیستان و بلوچستان اختصاص داده شده است. او ادامه می‌دهد: نظر شخصی‌ام این است که موزه ملی باید تعدادی را بخرد و از طریق فروشگاهی که دارد خودش به بازدیدکنندگان بفروشد. بالاخره اصل این بازی در موزه ملی نگهداری می‌شود و این احیا روی یکی از اشیای موزه ملی صورت گرفته است.
بازی‌های مکشوفه دوران باستان
تاکنون بیش از صد مورد نوع بازی‌های فکری باستانی با الگوها، اشکال و مواد مختلف مانند چوب، خشت و سنگ کشف شده است که برخی از آنها را معرفی می‌کنیم: بازی «سنت» 3100 سال قبل از میلاد مسیح در مصرباستان اشاره کرد که یکی یکی از قدیمی‌ترین بازی‌های تخته‌ای شناخته‌شده در جهان است و جنبه دینی و نمادین داشته و با سفر روح به دنیای پس از مرگ مرتبط بوده است.
بازی سلطنتی اور با قدمت 2600 سال پیش از میلاد باقی مانده از تمدن سومر که در بین‌النهرین کشف شد. بازی شهر سوخته با تاریخ 2600 تا 2700 قبل از میلاد شامل 20 خانه و 31 مهره که کامل‌ترین بازی باستانی کشف شده است. بازی گو متعلق به 2500 سال قبل از میلاد در چین که هنوز هم طرفدار دارد. بازی مانکلا که نسخه‌های اولیه آن به حدود 1400 قبل از میلاد برمی‌گردد و در شرق آفریقا کشف شده، این بازی محاسبات ریاضی دارد و با سوراخ‌هایی روی تخته و با دانه یا سنگریزه بازی می‌شده است. بازی مانکلا که نسخه‌های اولیه آن به حدود 1400 قبل از میلاد برمی‌گردد و در شرق آفریقا کشف شده، این بازی محاسبات ریاضی دارد و با سوراخ‌هایی روی تخته و با دانه یا سنگریزه بازی می‌شده است.
