هفت صبح، الهه باقری سنجرئی| ظهور قاجار در ایران، مصادف بود با اوج انقلاب صنعتی در غرب و اروپا. در این دوره، اندیشه توسعه و پیشرفت در عهد قاجار پا گرفت. دستگاههای اداری و به تبعِ آن، نظام اطلاعاتی و امنیتی قاجارها که طی دوران حکومت فتحعلیشاه و محمدشاه، بر همان سیاق سنتی پیش میرفت، با آغاز پادشاهی ناصرالدینشاه، تحول چشمگیری یافت. همزمان با گسترش دستگاه اداری کشور در دوره قاجار، امور مالی و مالیاتی هم بیشازپیش اهمیت پیدا کرد و همین شد که مستوفیالممالک به مقام دوم کشور رسید و رتبهای بالاتر از منشیالممالک و وزیرلشکر پیدا کرد.
مستوفی و مستوفیالممالکی، از مشاغل کهن تشکیلات اداری ایرانند که محاسبه امور مالی و مالیاتی را بر عهده داشتند. یکی از مشهورترین آنها حسن مستوفیالممالک بود که نام خود را بهعنوان یکی از دولتمردان توانمند دوران قاجار ثبت کرد؛ مردی که توانست 6 بار به نخستوزیری ایران منصوب شود و حتی با تغییر حکومت از قاجار به پهلوی هم، توانست در صحنه سیاسی بماند و از معدود مردان قاجاری بود که مورد احترام رضاشاه هم قرار گرفت و در این دوره هم نخستوزیر شد. او فرزند میرزا یوسف بود؛ مردی که در زمان صدارت پنج تن از صدر اعظمهای سلسله قاجار یعنی«حاجی میرزا آقاسی»، «امیرکبیر»، «میرزا آقاخان نوری»، «محمدخان سپهسالار» و «میرزا حسینخان سپهسالار» عهدهدار منصب مستوفیالممالکی بود.
پسر 10سالهای که ریاست کل مالیه ایران را برعهده گرفت
میرزا حسن مستوفی که بهواسطه پدر، پایش به دربار باز شده بود، مورد عنایت ویژه ناصرالدینشاه قرار گرفت؛ تا جایی که بعد از فوت میرزا یوسف با وجودی که پسرش میرزا حسن حدود 10 سال بیشتر نداشت، ناصرالدین شاه آن طفل خردسال را مانند پدرش، «آقا» خواند و او بهصورت موروثی، جانشین پدر شد و در مقام مستوفیالممالک، ریاست کل مالیه ایران را برعهده گرفت.
میرزا حسن، میانهرو بود و همین رویکردش، باعث محبوبیتش بین سردمداران قاجار و پهلوی شد و همواره تا پایان عمرش، در صحنه سیاسی ایران باقی ماند. پدرش هم، همینطور بود و ثروت و مکنت فراوانی داشت. زمانی هم که پدر میرزا حسن، یعنی همان میرزا یوسف در سن ۷۶سالگی درگذشت، شاه برخلاف رایج که بخشی از اموال متوفی را برمیداشت، تمام اموال میرزا یوسف را به فرزندش بخشید.
این توضیحات کافیست تا بهراحتی بتوانیم تصور کنیم که میرزا حسن مستوفیالممالک، در چه خانهای زندگی میکرده؛ خانهباغ و اراضی میرزا یوسف مستوفی از چهارراه گلوبندک شروع میشد و تا ونک ادامه داشت. در سال ۱۲۷۳ خورشیدی فرزند او میرزا حسن مستوفی، عمارت خودش را در باغ پدری بنا کرد؛ خانهای که پس از گذشت 130 سال از ساخت آن، هنوز هم چیزی از شکوه آن کم نشده است و البته یکی از نمادهای تاریخ معاصر ایران به شمار میرود، چراکه نخستین کابینه مشروطیت در این خانه تشکیل شد و البته محل رفتوآمد سران مشروطه و رجال نامی تاریخ و سیاست معاصر ایران بود.
عمارتی با معماری فرانسوی
موضوع دیگری که این عمارت را یکی از نمونههای منحصربهفرد معماری قاجار میکند، این است که از نخستین بناهای فرنگیساز عصر ناصری است؛ فرانسویها این عمارت را میان باغی 60هزار متری ساخته بودند و برخلاف سبک عمارتهای قاجاری، کاشیکاری، ارسی و شیشههای رنگی چندانیِ ندارد اما قرینهسازی در آن، بهشدت به چشم میخورد؛ سبکی که مورد توجه معماران فرانسوی بود. این عمارت شامل اندرونی، بیرونی و تالارهای متعدد و البته تالار آینه بوده که امروز تنها بخش باقیمانده آن، کوشک بسیار زیبایی با تزئینات گچبری است که در زمینی بهمساحت هزاروهفتصدوسی متر مربع قرار دارد.
ورودی اصلی ساختمان هم در ضلع شمال شرقی مجموعه قرار داشته با درِ دولنگه چوبی بزرگ و سردر قوسدار که با چند پله به حیاط متصل میشود. دور تا دور بنا را هم حیاط احاطه کرده. در دو طرف این ورودی، دو ناودان بزرگ و دو ایوان قرار داشته که با کمک ستونهایی، مسقف شده؛ ستونهایی که در ایوان جنوبی، در سطح زیرزمین سنگی و در طبقه اول، چوبیاند. به نظر میرسد طبقه همکف، قسمت اصلی ساختمان بوده و تالار بزرگی هم در آن قرار دارد بهنام تالار پروانه؛ گویا نامش را از پروانههای کاغذیای گرفته که در هر مربع از سقف کاذبِ شطرنجیاش قرار دارد.
گچبریهای حاشیهای سقف و گچکاریهای عمودی هم تا کف این تالار ادامه دارد. تزئینات گچبری بنا بیشتر با نقوش حیوانات افسانهایست؛ حیواناتی با سر انسان و بدن شیر، انسان بالدار یا فرشته، گل و گیاه بهشكل پیچك یا طرح اسلیمی دستهگل، گل و گلدان، سبد پرمیوه، پرندگان شكارشده و آویخته مثل قرقاول و اردك. ظاهراً اینجا محل کار و کتابخانه میرزا حسن بوده و جلسات و کنفرانسها هم در این تالار برگزار میشده تا اینکه پس از مرگ مستوفیالممالک، به محل سکونت فرزندانش تبدیل میشود.
قناتهایی که به خانه مستوفیالممالک راه داشت
زیرزمین هم انبار بوده و بعدها توسط فرزندان میرزا حسن، بهشکل مسکونی مورد استفاده قرار گرفته. این قسمت بهعلت وجود طاق، اصالت بیشتری دارد. سقفهای، زیرزمین بهجز حوضخانه که مسطح است، در بقیه قسمتها قوسدار است. در حیاط هم حوض بسیار بزرگی با چندین آبنما قرار داشته و آب مورد استفاده آن، از دو قنات تامین میشده؛ قنات شاهی و قنات مهرگرد. البته امروز اثری از این حوض نیست و جای خود را به استخری کوچک داده است.
نمای شرقی این عمارت، دو پنجره بزرگ در طبقه اول، در چوبی دو لنگه و سه پنجره مربع بهعنوان نورگیر زیرزمین دارد. نمای شمالی هم چهار ستون مدور در طبقه اول، 6 پنجره بزرگ و دری در وسط و چهار پنجره مربع جهت نورگیر زیرزمین و دری فلزی در وسط که ورودی زیرزمین و حوضخانه است. نمای جنوبی یک متر پایینتر از سطح نمای شرقی و حدود سه متر، پایینتر از سطح کوچه است. طبقه اول نما، 10 ستون کامل مدور و دو نیمستون چسبیده به بدنه بنا در دو گوشه دارد. در قسمت پایین یا نمای زیرزمین هم ۱۲ ستون سنگی است که هشت تای آن بهصورت جفتجفت است.
هفت پنجره بزرگ در بالا و هفت پنجره مربع کوچک هم جهت نورگیر زیرزمین در پایین نما قرار گرفته. سقف بنا شیروانی است و یک خرپشته و دودکش آجری دارد. قسمتهای مختلف بنا شامل در ورودی چوبی دولنگه، آستانه کتیبهدار با هفت پله مرمرین و دو ستون در بالای آن میشود که به سالن مرکزی 6 اتاقه راه دارد. خانه مستوفیالممالک، پس از انقلاب، در اختیار شرکت پست قرار گرفت و همین چند سال قبل، وزیر ارتباطات دولت دوازدهم مدیریت آن را از شرکت پست به اداره کل روابط عمومیاش که مدیرکل آن یکی از فعالانِ قدیمی میراث فرهنگی است، سپرد.
خانه مستوفی هرازگاهی برای لوکیشن فیلمهای سینمایی استفاده میشود و بهدلیل نبود متولی متخصص، هر بار بخشی از زیبایی آن از بین میرود. این عمارت، در محله سنگلج، چهارراه گلوبندک، کوچه چالحصار روایتگر بخش قابلتوجهی از تاریخ معاصر ایران است که در دوم اردیبهشت 1356، به شماره 1505 در فهرست آثار ملی ایران، ثبت شد.
