تهران و کوچه‌هایش - کلیسای گئورگ مقدس
داستان روزهایی که مهاجران قفقازی در تهران کلیسای گئورگ مقدس را ساختند
پادشاهی قاجار با آقامحمدخان آغاز شد؛ کسی که زمان تولدش در میان کشاکش شاخه‌های ایل قاجار بود و پدرش محمدحسن‌خان قاجار، رؤیای پادشاهی ایران را داشت. قاجارها پس از شکست در مقابل کریم‌خان زند، برتری خود را از دست دادند تا اینکه آقامحمدخان که حالا جوانی 20ساله شده بود، با فتح شهرهای مختلف، تصمیم گرفت رؤیای پدر را محقق کند. ابتدا تهران را محاصره کرد و سپس مازندران و کاشان و اصفهان و شیراز و کرمان و یزد... تا اینکه در سال 1173 خورشیدی، با 60هزار سرباز، راهی قفقاز شد. ابتدا قره‌باغ را تابع کرد و سپس به‌سوی تفلیس رفت؛ می‌گویند دلیل این لشگرکشی به قفقاز، این بود که ایراکلی‌خان، پادشاه گرجستان به تابعیت خود از ایران پایان داده و تحت حمایت روسیه قرار گرفته بود. آقامحمدخان، هنگام بازگشت، اسیرانی از میان ارامنه قفقاز به ایران آورد که در حوالی میدان دروازه قزوین تهران ساکن شدند.
دو نفر از این ارامنه، که «هوسِپیان» و «استِپانیان» نام داشتند، در همان سال ابتدایی ورود به این محله، محراب کوچکی برای انجام مراسم مذهبی هم‌کیشان خود، ساختند.
بنای کلیسای گئورگ مقدس؛ صفوی یا قاجار؟
البته که به گواه کتاب‌های تاریخی سه تاریخ برای ورود ارامنه به ایران وجود دارد؛ اول همین تاریخ ورود مهاجران ارمنی از قفقاز به تهران و در زمان آقامحمدخان قاجار. دوم به استناد مرآت‌البلدان اعتمادالسلطنه، گفته می‌شود که ارامنه در دوره زندیه به تهران وارد و در روستای دولاب ساکن شدند. روایت سوم هم پیشینه حضور ارامنه در تهران را به دوره صفویه و اقامت 2 خانواده ارمنی در تهران می‌دانند و ساخت بنای اولیه کلیسای گئورگ مقدس در سنگلج را هم به همان دوران مربوط می‌کنند؛ دو نفر به نام «هوسِپیان» و «استِپانیان» که محراب کوچکی جهت انجام مراسم دینی ارامنه ساختند. بنا به شواهد تاریخی محراب اولیه این کلیسا در آن زمان خارج از محدوده مسکونی شهر تهران و داخل حصار صفوی و نزدیک راه غربی شهر و دروازه عتیق قزوین قرار داشت.
در میان این روایت‌ها، آنچه قطعی است، ساخت بنای اولیه یک عبادتگاه مخصوص ارامنه در حوالی محله دروازه قزوین یعنی میدان شاهپور و به دست هوسپیان و استپانیان است.
کلیسایی به نام سردار مسیحی
پس از به‌سلطنت‌رسیدن فتحعلی شاه قاجار و در حوالی سال 1176 خورشیدی، عده‌ای از صنعتگران ارمنی از تبریز و جلفای اصفهان به تهران آمدند و در همین محله ساکن شدند. درنتیجه، محراب کوچک کلیسایی که به دست هوسپیان و استپانیان ساخته شده بود، جوابگوی عبادت این جمعیت نبود. پس این بنا، حدود سال 1214 خورشیدی، یعنی نزدیک به 40 سال پس از ساخت بنای اولیه، به کلیسا تبدیل شد و بعد از بازسازی در سال 1261 خورشیدی به‌صورت کنونی در آمده است. کلیسایی که نامش را گئورگ مقدس گذاشتند؛ سردار ارمنی‌ای که در سال ۳۰۳، پس از زایش مسیح در راه مبارزه برای گسترش آیین مسیحیت کشته شد و بعدها کلیسای ارتدوکس اروپای شرقی و کلیسای حواری ارمنی، گئورگ مقدس را به‌عنوان یکی از قدیسین کلیسا معرفی کردند.
این کلیسا، پلانی مستطیل‌شکل دارد، با دو ورودی از سمت غرب و جنوبی که محراب در سمت شرقی آن قرار دارد؛ محرابی که 6 پله از سطح تالار بالاتر است و یک اتاق رختکن در ضلع جنوبی دارد و یک اتاق برای وسایل اهدایی به کلیسا، که در ضلع شمالی قرار گرفته. سالن نسبتاً بزرگی هم به روشن‌کردن شمع اختصاص یافته.
تمام بنای گئورگ مقدس، آجری و داخلش با گچ پوشیده شده و روی چهار ستون با پلان مربع تکیه کرده و طاقی گنبدی‌شکل بر سقف آن نشسته است. این طاق که تالار کلیسا را به دو راهروی جانبی و یک فضای میانی تقسیم می‌کند، ملهم از از معماری دوران اسلامی و به‌صورت زاویه‌دار و هشت‌ضلعی ساخته شده و دورتادور آن را شیشه‌های رنگی گرفته که نقش نورگیر را دارند. نمازخانه کلیسا هم مانند کلیساهای دوره ساسانی دارای طاق بلند، ردیفی از ستون‌ها، یک دهانه نورگیر در وسط و دو دهانه در اطراف آن است.
اصولاً در طراحی کلیسا، برج ناقوس در ضلع غربی بنا می‌شود اما در این کلیسا، این ضلع فضای کافی نداشته، پس برج ناقوس سه‌طبقه‌ای در ضلع جنوبی ساخته شده؛ به‌شکل یک ایوان پیش‌آمده که در سه طرف آن، ورودی‌های قوسی‌شکل در دو طبقه دیده می‌شود. مساحت هر طبقه هم از طبقه پایینی کوچک‌تر است و روی آن یک شش‌وجهی هرمی‌شکل قرار دارد. ناقوس این کلیسا، به روش سنتی و با کشیدن طناب نواخته می‌شود.
سنگ‌قبرهایی به نام بزرگان تاریخ ارامنه ایرانی
آنچه بیش از هرچیزی در این بنا خودنمایی می‌کند، سنگقبرهای متعددی است که با طراحی و حکاکی‌های زیبا، بر روی دیواره‌های خارجی کلیسا و برج ناقوس، به‌صورت ایستاده نصب شده‌اند. در ابتدا گمان می‌شد که این سنگ‌قبرها از نقاط دیگر به این کلیسا آورده شده اما وقتی در سال 1362، حفاری‌هایی در این کلیسا انجام شد، سنگقبرهای بیشتری به دست آمد که تاریخشان نشان می‌داد مربوط به همین بنا هستند؛ برخی از این سنگ‌قبرها، به شخصیت‌های تاریخی و شناخته‌شده ارامنه ایرانی تعلق دارند.
این کلیسا، با تاریخ پرفرازونشیبش، در ۱۹ تیر ۱۳۵۷ خورشیدی، با شماره ۱۶۲۱، ثبت ملی شد.
هرچند که امروز حدود 230 سال از ساخت بنای اولیه این کلیسا می‌گذرد و بسیاری از ارامنه که در حوالی آن ساکن بودند، مهاجرت کردند، اما هنوز این عبادتگاه، در میدان دروازه قزوین سابق، (همان میدان وحدت کنونی)، بازارچه قوام‌الدوله، کوچه کلیسا برجا مانده و مهر هر سال، برای بزرگداشت سردار گئورگ مقدس، مراسم باشکوهی برگزار می‌شود و میزبان ارامنه از سراسر تهران است.
