تهران و کوچه‌هایش - تئاتر نصر
روزهای سپری‌شده تئاتر نصر پس از یک قرن ناملایمت و آتش
محال است حرف از دوره قاجار و معماری آن شود، در فهرست بلندبالای بناها، نام گراندهتل در ذهنمان نقش نبندد. هتل مجللی که در اواخر دوره قاجار به دست «آقاسیدنصراله» معروف به «باقراُف» راه‌اندازی شده بود. همان عمارتی که چراغ یکی از اولین سالن‌های تئاتر ایران هم، در اتاق‌هایش روشن شد و پای هنرمندان بسیاری به لاله‌زار باز شد. این هتل، در سال 1266 افتتاح شد و 29 سال بعد، یعنی 1294، صدای نخستین اجرای نمایش، در سالن آن به پا خواست؛ سالن باقراُف، همان سالنی که نصراله باقراُف، در قسمت جنوبی گراند هتل، برای اجرای نمایش بنا کرد و آثاری از گروه کمدی ایران به مدیریت سیدعلی‌خان نصر با گروه‌ها و هنرمندان ارمنی، میرزاده عشقی، حسن مقدم در آن روی صحنه رفت. نصر برای آموختن تئاتر به اروپا رفته بود و پس از بازگشت از این سفر، در سال 1304، کمدی ایران را به سبک تئاتر اروپایی تأسیس کرد.
به سالن تئاتر باقراُف، که به نام سالن تئاتر گراند هتل هم شناخته می‌شد، برگردیم. در حوالی همان سال‌های آغاز راه‌اندازی این سالن تئاتر، تغییرات جدیدی در این هتل و سالن شکل گرفت و با این تغییرات در فضا و چینش صندلی‌ها، نمایش فیلم هم به فعالیت‌های آن اضافه شد؛ سالن جدید، سالنی بیضی‌شکل بود با غرفه‌هایی که تماشاگران در آن، سه یا چهار نفری نشسته فیلم می‌دیدند. این شکل، خیلی سریع مورد اقبال اعیان، اشراف، هنرمندان، اتباع خارجی و عموم مردم قرار گرفت. این تغییرات تا جایی پیش رفت که در سال 1307، سینمای گراندهتل برای بانوان هم اجرا داشت. رفته‌رفته نمایش فیلم، به روندی ثابت در این تماشاخانه تبدیل شد و عملاً اجرای نمایش از سال 1309، در برنامه‌های سالن گراندهتل کم‌رنگ یا حذف شد.
در این سال‌ها، نصر برای اعتلا و بسط تئاتر در ایران، تلاش‌های بسیاری می‌کرد و همین تلاش‌ها او را به پدر تئاتر ایران مشهور کرد. یکی از اقدامات ماندگار او، تأسیس هنرستان هنرپیشگی در سال 1318 بود. هنرستانی که توجه نصر را بیشتر از گذشته به سالن نمایش باقراُف جلب کرد.
تماشاخانه تهران، مهمان جدید آقاسیدنصراله
«ناصر حبیبیان» و «محیا آقاحسینی» در کتاب «تماشاخانه‌های تهران از ۱۲۴۷ تا ۱۳۸۹» نوشته‌اند: «بعد از آغاز کار هنرستان هنرپیشگی، از اول دی ۱۳۱۹ شمسی، این تالار توسط سیدعلی‌خان نصر، عنایت‌الله شیبانی و احمد دهقان که سهام‌داران آن بودند، با اجاره‌بهای ماهانه ۳۰۰ تومان و اجاره‌نامه رسمی به نام "تماشاخانه تهران" افتتاح شد و بعد از مرمت سالن، اغلب شاگردان هنرستان هنرپیشگی در این تالار شروع به فعالیت کردند.»
آن‌طور که در نوشته‌ها آمده، نصر پس از مناسب‌سازی، در دهم مهر 1320، تماشاخانه دائمی تهران را مورد بهره‌برداری قرار داد و در سال 1321، با تخریب غرفه‌ها سالن نمایش را به‌صورت یک سالن یکپارچه مستطیلی‌شکل درآورد.
بنابراین آنچه که از معماری سالن تئاتر تهران به جا مانده، مربوط به تغییراتی می‌شود که نصر در آن ایجاد کرده است. نمای خارجی این سالن، ترکیبی از معماری ایرانی و مدرن بود که در فضای خیابان لاله‌زار، به‌شدت جلب توجه می‌کرد. این طراحی، جذابیت خاصی به بنا داده بود. سالن نمایش هم به‌گونه‌ای طراحی شده بود که تمامی تماشاگران از هر نقطه سالن، دید مناسب و کافی به صحنه اجرا داشتند. همچنین طراحی آکوستیک خاص سالن، توجه ویژه به نورپردازی و سیستم صوتی این سالن، محیطی ایدئال برای تئاتر و هنرهای نمایشی فراهم کرده بود. یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد تئاتر نصر، سقف تزئین‌شده و دکوراسیون داخلی آن است. طراحی داخلی سالن به‌گونه‌ای بود که با توجه به فضای تاریخی‌اش، همچنان حس نوآوری و مدرن‌بودن را منتقل می‌کند.
سالنی 600نفره در اختیار تئاتر ایران
بعد از مدتی امتیاز تماشاخانه به‌خاطر مشغله‌های دولتی نصر، به احمد دهقان واگذار شد که نماینده مجلس و مدیر مجله تهران مصور بود. این تماشاخانه که ظرفیت تقریبی 600 تماشاگر را داشت، آرام‌‌آرام از انحصار هنرجویان هنرستان بیرون آمد و مورد استفاده گروه‌های آزاد هم قرار گرفت. این روند ادامه داشت تا اینکه در تابستان سال ۱۳۲۹ احمد دهقان ترور شد و بعد از مرگ او، به پاس خدماتش نام تماشاخانه هم به «دهقان» تغییر کرد.
این تماشاخانه، پس از سال 1337، دچار آسیب و چندین‌بار آتش‌سوزی شد. خسارت آخرین آتش‌سوزی آن جدی بود و روند بازسازی، تا سال 1341 طول کشید. هنوز بازسازی به پایان نرسیده بود که در سال 1340، سیدعلی نصر فوت کرد و پس از بازسازی، به پاس خدمات ارزنده او، این سالن با نام «تئاتر نصر» بازگشایی شد. این تالار، پس از فعالیت مجدد، تا سال 1357، میزبان هنرمندان بزرگی بود تا اینکه طی حوادث انقلاب دوباره در آتش سوخت.
اثر ملی ثبت‌شده در انتظار سامان
بعد از انقلاب، و از حوالی سال 1359، 1360، تئاتر نصر به نفع کمیته امداد امام خمینی، مصادره شد. اما در بهمن 1366، واحد فرهنگی جهاد دانشگاهی، این سالن را اجاره کرد و با رایزنی‌های علی منتظری که در آن زمان مدیر مرکز هنرهای نمایشی بود، بازسازی و احیا شد. البته بعدها دوباره اختلاف میان جهاد دانشگاهی و کمیته امداد بالا گرفت؛ دعوایی که چند سال به طول انجامید. حتی پس از سروسامان‌گرفتن سالن، مالک اصلی یعنی همان کمیته امداد، در سال 1381، تصمیم به فروش ساختمان به مبلغ 5میلیارد تومان و تبدیل آن به پارکینگ را داشت که در همان سال، تلاش‌ها برای ثبت ملی این بنا به نتیجه رسید و در تاریخ هفتم مهر 1381، با شماره 6529، به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسید. از سال 1384 هم، طرح راه‌اندازی موزه تئاتر در این مکان، در فرهنگستان هنر مطرح شد و اول شهریور 1386، معاون هنری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و مدیرکل هنرهای نمایشی خبر از بازسازی و اختصاص تئاتر نصر به موزه ملی تئاتر ایران دادند. سرانجام، با امضای قرارداد واگذاری و خرید تئاتر نصر توسط شهرداری تهران با مبلغی حدود ۶ میلیارد تومان، بازسازی و اجرای مقدمات برای راه‌اندازی موزه تئاتر در این ساختمان، به جریان افتاد.
اما همچنان، این بنا، در انتظار تبدیل‌شدن به موزه است. بنایی که در خیابان لاله‌زار، روبه‌روی کوچه بوشهری، هنوز زن چنگ‌به‌دست را بر سردر متروک خود نگه داشته تا صدای سپری‌شده هنر ایران باشد.
