تهران و کوچه‌هایش - خانه سلطان بیگم

محال است تهران را بشناسید و نام عودلاجان و پامنار به گوشتان نخورده باشد؛ محلات قدیمی تهران که در تمام کوچه‌ و گذرهایش، نشانی از قرون رفته دارد. برخی از آن‌ها از بین رفته‌اند اما بعضی دیگر همچنان بااقتدار ایستاده‌اند که تاریخ را روایت کنند؛ درست مانند خانه سلطان ‌بیگم که نزدیک به 200 سال پیش ساخته شد و هنوز با آجرهای سرخ و نوار فیروزه‌ای کاشی، میزبان دوستدارانش است.

خانم سلطان‌بیگم شجاعی، یکی از نزدیکان ناصرالدین شاه قاجار بود. بعضی‌ها او را همسر «محمدرضا شجاع‌الممالک» تفنگدارباشی دوران قاجار و خواهرزن احمد شاه معرفی کردند. در میان عده‌ای از مردم کوچه‌وبازار هم، سلطان‌بیگم را عمه ناصرالدین شاه می‌خواندند که البته اشتباه است و هیچ سندی ندارد. هرکه بود، خانه‌اش یک سروگردن از بناهای اطرافش در بازار زیباتر بود.

این عمارت، مساحتی حدود 800 متر مربع دارد و به سبک قاجاری ساخته شده. پس از آنکه از ورودی این عمارت بگذریم، باید 13 پله پایین برویم تا به حیاط برسیم؛ چراکه حیاط خانه سلطان‌بیگم پایین‌تر از سطح کوچه ساخته شده است.

تماشایی مانند تالار آینه کاخ گلستان

در مقابل پله‌ها و در بخش مرکزی حیاط، یک حوض کوچک به سیاق خانه‌های قاجاری قرار دارد. سر از حوض که برداریم، در سه ضلع حیاط، ساختمان با پنجره‌های چوبی و دیوارهای آجری نمایان می‌شود.  در واقع پلان این عمارت Uشکل است و ورودی آن در سمت شرقی بنا قرار گرفته. آنچه که عیار این عمارت را بالاتر از بناهای اطراف کرده، تالار آینه است که به‌دلیل شباهتش به تالار آینه کاخ گلستان از دیدنی‌ترین بخش‌های این خانه به شمار می‌رود.

این تالار، آینه‌کاری‌های بسیار زیبایی دارد که در شیوه‌های مختلف قطاربندی و مقرنس دیده می‌شود. ظاهراً این نوع آینه‌کاری، بیشتر مخصوص اماکن خاص، یا مذهبی و مقدس بوده و کمتر در خانه‌های قدیمی به کار می‌رفته است.

بر روی آینه و گچ دیوارها و پوشش سقف که به‌صورت قاب‌بندی‌های چوبی‌ است، نقش‌های گیاهی و غربی به چشم می‌خورد، مانند مناظر طبیعی ملهم از نقاشی‌های اروپایی که در دوره قاجار، مورد اقبال قرار گرفته بود و استفاده از آن‌ها حتی بر روی درهای چوبی عمارت، نشان از ذوق و سلیقه هنرمندان و معمارانش دارد.

دو بادگیر در میان 60 بادگیر تهران

بر بام تالار آینه هم، دو بادگیر قرار گرفته. این بادگیرها نقش سیستم سرمایشی را اجرا می‌‌کردند. در گذشته معمولاً خانه‌هایی که اربابی و اعیانی‌تر در تهران بودند، بادگیر داشتند. جالب است بدانید که براساس گزارش‌های سازمان میراث فرهنگی، در تهران بیش از ۶۰ بادگیر شناسایی شده که دوتای آن‌ها مربوط به همین خانه سلطان بیگم است.

تالار ممنوعه‌ای که بدون‌آسیب ماند

سلطان بیگم در سال 1312 این عمارت را به یکی از فرزندان خود با نام تقی شجاعی واگذار کرده است، البته در برخی روایات گفته شده که پس از مرگ او این خانه به فرزندش تقی می‌رسد. به‌هرترتیب، فرزند سلطان‌بیگم، حدود 14 سال بعد، یعنی در سال 1326، خانه را به شخصی از خانواده نیرنما، تاجر فرش تبریزی، می‌فروشد. در این زمان بود که تغییراتی در بخش‌های این عمارت به وجود آمد، به‌جز تالار آینه و طبقه زیرین، یعنی همان حوض‌خانه که دست‌نخورده و بدون هیچ تغییری باقی ماند. به‌گفته‌ فرزندان نیرنما، پدرشان به‌دلیل علاقه‌ای که به این ملک و معماری آن داشته، درهای دو طرف بخش تالار آینه را قفل می‌کرده و کسی اجازه ورود به این تالار را نداشته، مگر در مواقع خاص. مثلاً در ایام نوروز یا پذیرایی از مهمانی خاص، یا در زمان‌هایی که قرار بود مراسم عقد برگزار شود، در این تالار گشوده می‌شد؛ آن‌هم فقط با اجازه شخص نیرنما!  این حساسیت چندان بیهوده نبود و باعث شد سلامت تالار و زیبایی‌های آن حفظ شود. بنابر شواهد موجود، تالار آینه عمارت سلطان‌بیگم، همچنان بدون هیچ تغییر، و درست به همان شکلی که در روز اول احداث شده، باقی مانده است.

سرگذشت خانه سلطان‌بیگم پس از نیرنما

خانواده نیرنما حدود 50 سال در این عمارت سکونت داشتند. در این مدت، در حوالی سال‌های 1346 تا 1348، خانواده شهرام ناظری خواننده‌ی نامی کشورمون هم دو سال مستأجر این خانه بودند. این موضوع را خواهرزاده نیرنما که به‌همراه 5 فرزندش در گوشواره ضلع جنوبی عمارت سکونت داشت، روایت می‌کند.

سرانجام در سال 1376، شهرداری این ملک را از خانواده نیرنما خرید و پس از بازسازی سایر بخش‌ها به‌جز تالار آینه، باقی بخش‌های بنا مرمت می‌شوند. ۱۲ سال بعد یعنی سال ۱۳۸۸ این بنا به سازمان فرهنگی و هنری شهرداری، واگذار و بعد از طی پروسه مرمت و تعمیر، سال ۱۳۹۷ به‌عنوان خانه موزه بازار بازگشایی می‌شود. امروز، بخشی از این عمارت یا همان خانه موزه بازار تهران، به نمایشگاه عکس اختصاص یافته؛ نمایشگاهی درست روبه‌روی ورودی خانه که در آن عکس‌های بسیاری از روزگار قدیم محله پامنار و سایر نقاط تهران دیده می‌شود. کتابخانه‌ای هم با 6هزار جلد (و در برخی گفته‌ها 7هزار جلد) کتاب در حوزه بازار و تاریخ در این خانه‌موزه دایر شده است. در ذکر اهمیت و ارزش این کتابخانه، همین بس که به انتخاب فدراسیون بین المللی انجمن ها و مؤسسات کتابداری (IFLA) در فهرست 1001 کتابخانه جهان که پیش از مرگ باید دید قرار گرفته است.

برای رسیدن به عمارت سلطان بیگم یا همان خانه موزه بازار، باید به میدان توپخانه خیابان امیرکبیر، کوچه ناظم‌الاطبا، کوچه کمالی بروید. در اینجا عمارتی حدوداً 200 ساله، انتظار گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ را می‌کشد.