تهران و کوچه‌هایش - دبیرستان البرز
کالج امریکایی‌های تهران که اختیار آن از امریکایی‌ها سلب شد
- اگر فکر می‌کنید دوران تحصیل دشواری را می‌گذرانید، سخت در اشتباهید. جالب است بدانید که قبل از اینکه آموزش به شیوه کنونی رایج شود، خانواده‌ها فرزندان خود را برای یادگیری خواندن و نوشتن، راهی مکتب‌خانه می‌کردند. تا اینجا همه‌چیز عادی به نظر می‌رسد اما ماجرا از جایی غم‌انگیز می‌شود که در مکتب‌خانه‌ها، تنبیه فیزیکی با چوب و فلک، بخشی جدایی‌ناپذیر از آموزش مکتب‌خانه‌ای در عهد قاجار بود؛ چراکه در مکتب‌خانه‌ها، فراگرفتن زبان و ادبیات فارسی با روشی غیرعلمی، فرایند آموزش را با مشکل مواجه می‌کرد و کودکان به‌سختی مطالب را می‌آموختند. در این شرایط، مدیران مکتب‌خانه‌ها به‌جای آنکه روش تعلیم و تربیت خود را تغییر دهند، تصمیم به اعمال تنبیه‌های شدید گرفتند.
دومین مدرسه تهران پس از دارالفنون
احساس نیاز به تغییر یا کاهش این خشونت و عقب‌ماندگی آموزشی، به برخی اقدامات توسعه‌محور در اوایل دوران ناصرالدین شاه انجامید و دارالفنون، در سال 1230 به دست امیرکبیر، صدراعظم شاه تأسیس شد. حدود 10 سال بعد، کالج انگلیسی‌ها در اصفهان تأسیس شد. دو دهه بعد از دالفنون و در بیست‌وچهارمین سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، یعنی حدود سال 1250، یک هیئت مبلغ مذهبی کاتولیک امریکایی به ایران آمدند. این هیئت به ریاست جیمز باست، در ساختمان اتابک واقع در خیابان لاله‌زار فعلی مستقر شد و کارش را آغاز کرد. دو سال بعد، این هیئت تصمیم گرفت دبستانی در نزدیکی دروازه قزوین تأسیس کند. این اقدام در سال 1252 عملی و فعالیت مدرسه با 10 دانش‌آموز آغاز شد؛ مدرسه‌ای که شاید در آن زمان کسی حتی تصورش را هم نمی‌کرد که پایه‌گذار یکی از نخستین نمادهای آموزشی در ایران، و قدیمی‌ترین مدرسه فعال کشور، یعنی همان دبیرستان البرز کنونی باشد.
جابه‌جایی «البرز» از دروازه قزوین به خیابان قوام‌السلطنه
به‌تدریج شمار دانش‌آموزان افزایش یافت. حدود سال 1264، و 12 سال پس از آغاز به کار مدرسه، گروهی به ریاست ساموئل جردن، برای آغاز فعالیت‌های فرهنگی این هیئت امریکایی، به تهران وارد شد. اولین اقدام این گروه فرهنگی، خرید زمینی در خیابان قوام‌السلطنه، حوالی مارشال استالین یا همان سی تیر کنونی بود و به این ترتیب، کلنگ بنای ساختمان مدرسه جدید، 21 سال پیش از صدور فرمان مشروطیت، و از سوی ناصرالدین شاه بر زمین زده شد.
در این زمان مدرسه، 6 کلاس و پنجاه دانش‌آموز داشت و ریاست آن را مستر وارد بر عهده داشت. با تأسیس این مدرسه که شبانه‌روزی اداره می‌شد، دانش‌آموزان از مدرسه دروازه قزوین به آن انتقال یافته و به‌تدریج با رونق آن، دانش‌آموزان مسلمان نیز به مدرسه راه یافتند.
آغاز پیدایش «البرز کنونی»
پس از 15 سال، هیئت امریکایی اراضی بیرون دروازه یوسف‌آباد، یعنی حوالی چهارراه کالج را به مساحت 150 ذرع مربع خریداری کرد. این زمین‌ها به دست خواهر میرزا حسن خان مستوفی (همان نخست‌وزیر قاجاری) و شوهرش جلال‌الدوله، در بانک شاهی به گرو گذاشته شده بود.
سال 1303 هجری شمسی شخصی به نام رولستون آمریکایی هزینه ساخت دبیرستان را پرداخت و مارکوف معمار مشهور لهستانی‌الاصل روس، کار ساختمان آن را با الهام از بناهای ایرانی و اسلامی همراه با معماران مسلمان در عرض یک سال به پایان رساند.
این ساختمان، حیاط و باغی بزرگ دارد و از قدیمی‌ترین بخش‌های آن می‌توان به ساختمان علوم که به تالار «مک‌کورمیک» مشهور است، اشاره کرد. در سال 1303، ساختمان مرکزی آن که در آن زمان «رولستن» نامیده می‌شد، در جای کنونی ساخته شد. این ساختمان، نماهای متقارن دارد و افزون بر تکرار پنجره‌ها، شاهد سبک ویژه نمای شمالی و جنوبی ورودی اصلی ساختمان، با ایوانی بلند در نما، هستیم. نمای شمالی و جنوبی نیز یکسان هستند و با هفت دهانه نورگیر و ستون‌های آجری و کاشی‌کاری‌های بالای قوس پنجره‌ها تزئین شده‌اند. ورودی مدرسه با ۹ پله در سطح بالاتری قرار دارد و در دو سوی آن، دو برج در دو سوی ایوان، ورودی را مشخص‌تر می‌کند. ازاره‌های سنگی دورتادور بنا را فراگرفته است. بیش از 90 درصد از مصالح به‌کاررفته در بنا آجر است و کتیبه‌های کاشی‌کاری‌شده فیروزه‌ای‌رنگ، در برخی قسمت‌ها به زیبایی بنا افزوده است. ستون‌های سراسری مرکزی بنا نیز بدنه سنگی دارد و کف فضاهای داخلی سنگ‌فرش شده است.
پس از آنکه ساخت این مدرسه به پایان رسید، کلاس‌های آموزش متوسطه از محل سابق خود که همان خیابان سی تیر کنونی بود، به ساختمان جدید منتقل شد و در سال 1308، این دبیرستان تازه‌ساز، به کالج تبدیل شد و نام کالج امریکایی‌های تهران را به خود گرفت.
4 سال بعد، یعنی حدود 1312، خانم هاری مور، از امریکا به ایران آمد و ساختمان دیگری برای دوره لیسانس، در قسمت شرقی ساختمان مرکزی این مدرسه ساخت و به نام ساختمان علوم، نام‌گذاری کرد.
روزی که کالج امریکایی‌های تهران به دبیرستان البرز تغییر کرد
اما سرانجام پای مدیران ایرانی به ریاست این مدرسه باز شد. در سال ۱۳۱۹ خورشیدی، دولت وقت ایران به دستور رضا شاه، کالج البرز را 10 میلیون ریال (معادل یک‌میلیون تومان) از آمریکایی‌ها خرید و در واقع، اختیار آن را از آنان سلب کرد. نام کالج به دبیرستان البرز تغییر یافت و پس از آن معلمان خارجی به‌تدریج ایران را ترک کردند. از ۱۳۱۹، پس از آنکه آمریکایی‌ها کالج البرز را ترک کردند، ایرانی‌ها مسئول اداره آن شدند و نخستین ایرانی که به‌جای آقای جردن رئیس البرز شد، وحید تنکابنی بود. سپس در سال 1320، علی محمد پرتوی صنیع الملک به ریاست دبیرستان البرز منصوب شد و تا مرداد 1321 خدمت کرد. در مرداد 1321 حسن ذوقی رئیس دبیرستان البرز شد و در بهمن 1321 دکتر لطفعلی صورتگر با داشتن سمت استادی دانشگاه، ریاست البرز را عهده دار شد و تا دهم مرداد 1323 در این سمت خدمت کرد. از این تاریخ ریاست و اداره دبیرستان البرز به دکتر محمد علی مجتهدی گیلانی استاد دانشگاه واگذار شد که تا اواخر سال 1357 در این سمت انجام وظیفه کرد.
بعد از انقلاب و کنارگذاشته‌شدن علی مجتهدی، دبیرستان البرز رو به افول رفت. به‌دنبال این افول، در سال 1364، دو ساختمان سفید و شبانه‌روزی و حیاط‌های آن‌ها، واگذار و از مجموعه البرز جدا شد. البرز دوباره در دهه 70 خورشیدی، اوج گرفت. در این دوره، مدیریت آن را باقر دزفولیان برعهده داشت و دانش‌آموزان را به موفقیت‌هایی بسیاری در آزمون سراسری دانشگاه‌ها، جشنواره‌ها و المپیادهای علمی رسانده بود.
در سال 1376 با همت حسین امینی‌پور که خودش از دانش‌آموختگان البرز بود، ساختمان مرکزی و ساختمان علوم که در قسمت شرقی دبیرستان قرار گرفته، با شماره ۲۰۰۰، در فهرست آثار ملی ثبت شدند.
