تهران و کوچه‌هایش - آسیاب آبی یوسف‌آباد
صفِ خبازهای ونک تا درکه در شمال غربی دارالخلافه ناصری
مراسم تاج‌گذاری آقا محمدخان قاجار، اول فروردین 1161 خورشیدی، در ساری برگزار شد. در دوره حکومت او بود که تهران، به پایتختی برگزیده شد؛ انتخابی که نه‌فقط از سر علاقه که به‌دلیل شرایط جغرافیایی و داشته‌های طبیعی و تاریخ این شهر بود که امکان توسعه را به قاجاری‌ها می‌داد. یکی از این داشته‌ها، قناتهای پرآب این شهر است. قنات‌هایی که بر اساس منابع رسمی، تعداد آن‌ها در طول تاریخ به 572 رشته می‌رسد. اکثر آن‌ها هم متعلق به اصحاب قدرت و وابستگان حکومت قاجار بود و مازاد آب آن به مردم اختصاص می‌یافت. یکی از آن قنات‌ها که هنوز، صدای آب در آن جاری‌ست، قنات یوسف‌آباد است. بیش از 150 سال پیش، در یوسف‌آباد، باغ بزرگی بر روی این قنات بود. آب قنات یوسف‌آباد، علاوه بر سرسبزی و باروری باغ، چرخ 4 آسیاب را هم می‌چرخاند. آسیاب‌هایی که متعلق به میرزا یوسف مستوفی‌الممالک بودند؛ همان صدراعظم ایران در دوره ناصری. او در سال ۱۲۵۰ خورشیدی، شمال غربی دارالخلافه ناصری را به قصد آبادانی، به نام خود زد. محله‌ای که باغ‌ها و قناتهای بسیارش بذر برکت را در این آبادی کاشت. به‌گفته دوست‌علی‌خان معیرالممالک، «درختان میوه باغ یوسف‌آباد را مستوفی‌‌اللمالک به دست خود کاشته بود. میوه‌های آنجا در نوع خود بی‌نظیر بود و بهترین نوع انجیر در باغ پرورانده می‌شد. آسیاب یوسف‌آباد روی تپه‌ای کنار خیابان ونک واقع بود و رو به شهر شمیران، چشم‌انداز خوشی داشت.»
امروز هنوز، آسیاب آبی منطقه 6 تهران، از پسِ روزهای پرفراز و نشیب تاریخ، پابرجاست؛ در یوسف‌آباد و جایی که امروز به نام خیابان‌های 51 و 53 می‌شناسیم.
دو آسیاب و سی خروار آرد
سال 1311، مستوفی‌الممالک فوت کرد و پسرش حسن‌خان، مالک زمین‌های پدرش شد؛ یعنی همان زمین‌های یوسف‌آباد و ونک و بهجت‌آباد. بعد از فوت حسن‌خان، زمین‌ها به دست ورثه افتاد. آسیاب را هم در سال 1322، شخصی به نام ابوالقاسم عجایبی که زمین‌دار و کشاورز بود، از ورثه خرید. ابوالقاسم اصالتاً ونکی بود و بین ده ونک تا شمال یوسف‌آباد، هرچه گندمزار بود، به او تعلق داشت. برای همین آسیاب یوسف‌آباد توجهش را جلب کرد. پس از آن خیلی‌ها از آبادی‌های درکه تا ونک، گندم‌هایشان را بار قاطر می‌کردند و به آسیاب حاج ابوالقاسم عجایبی معروف به «دستگیر» می‌آوردند تا آرد شود.
«قبلاً دو آسیاب در این محدوده فعال بود؛ یکی با عنوان آسیاب کوچیکه، و دومی آسیاب بزرگه که به آن آسیاب «گاومیشی» هم می‌گفتند. زمان ساخت بزرگراه رسالت، آسیاب بزرگه از بین رفت. این دو آسیاب تمام آرد خبازی‌های آبادی‌های اطراف، از ونک تا اوین و درکه را تأمین می‌کرد و روزانه بیش از 30 خروار آرد در آن‌ها تولید و توزیع می‌شد. اهالی ونک گندم‌هایشان را بار الاغ می‌کردند و روانه آسیاب می‌شدند. گاهی آن‌قدر گندم کشاورزان زیاد بود که ساعت‌ها در صف می‌ماندند تا نوبتشان شود.»
این‌ها را سید جلال عجایبی می‌گوید؛ فرزند ابوالقاسم، و تنها وارث و حافظ این آسیاب آبی.
آسیابی با آجر زبره‌ای و سنگ و شفته آهک
آسیاب آبی یوسف‌آباد، چهارطاقی ساخته شده بود؛ به این صورت که از چهار طرف ستون‌هایی نصب می‌شد تا بار پشت‌بام و سقف بر دوشت ستون‌ها قرار بگیرد و مانع فروریختن آن شود. این بنای تاریخی و محوطه آن، هزار متر مربع مساحت دارد که تقریباً 250 متر آن زیربنای آسیاب است. پی آسیاب از سنگ و شفته آهک، دیوارها از آجر ختایی با ملات ساروج و سقف گنبدی آن از آجر ختایی و گِل پوشیده شده و اخیراً پوشش خارجی بام، با قیر و گونی اندود شده است. آسیاب آبی یوسف‌آباد، بنا بر سیاق آسیاب‌ها، کمی پایین‌تر از سطح خیابان قرار داشت تا آب قنات بتواند با فشار بیشتر پروانه‌ها را به حرکت درآورد. کف داخل بنا، و حیاط، با آجر و کاهگل فرش شده و دیوارهای داخلی هم گچ‌اندودند. نصراله حدادی، تهران‌شناس می‌گوید آجرهای زبره‌ای که در این بنا استفاده شده، دیگر تولید نمی‌شود.
گویا، نزدیک به 60 سال پیش، به قصد ساخت مدرسه، این آسیاب به آموزش‌وپرورش سپرده می‌شود اما نه‌تنها مدرسه‌ای ساخته نمی‌شود که فقط تخریب و تفکیک و ساخت‌وساز ساختمان‌های سربه‌فلک‌کشیده در اطراف این آسیاب باقی می‌ماند. از بین رفتن آسیاب گاومیشی هم از نتایج همان تخریب‌های بی نتیجه بوده است و جز تنوره‌اش در 14متری عمق خانه‌ای در آن سوی خیابان سید جمال‌الدین اسدآبادی کنونی، اثری از آن باقی نمانده است.
آسیاب آبی چشم‌انتظار مرمت و بازگشایی
سرانجام سال 1386، با پیگیری وراث، یعنی فرزندان حاج ابوالقاسم، پای میراث فرهنگی و شهرداری به میان می‌آید تا هم در میان آثار تاریخی، ثبت ملی شود و هم از عبور تونل رسالت از آسیاب جلوگیری شود. پیگیری‌هایی که نتیجه‌بخش بود و این اثر، در سوم خرداد 1386، به شماره 19170 در فهرست آثار ملی ایران، به‌عنوان اثر فرهنگی-تاریخی به ثبت رسید.
حالا، چند سالی‌ست که مرمت این بنای تاریخی آغاز شده و با تلاش فرزند حاج ابوالقاسم، قرار است به‌عنوان موزه آسیاب بازگشایی شود. چراکه امروز باید این اثر ثبت ملی شده را از لابه‌لای ترافیک یوسف‌آباد و دورنمای ورودی تونل رسالت ببینید. اگر گذرتان به انتهای یوسف‌آباد افتاد، در بریدگی بین خیابان‌های 51 و 53 تابلوی آسیاب آبی یوسف‌آباد نصب شده و از اینجا می‌توانید کنار پایتان پشت‌بام آسیاب آبی را ببینید؛ آسیابی که اکنون بامش با خیابان یوسف‌آباد هم‌سطح است.
