تهران و کوچه‌هایش - بیمارستان وزیری
بیمارستان وزیری؛ موقوفه وزیرِ نیکوکار قاجاری در پایتخت
پزشکی در ایران، تاریخی طولانی دارد و شاید بتوان تاریخ آن را به اشکانیان ساکن در خوارزم برسانیم و از تریتا، یا همان سریتا، پزشک آریایی نام ببریم. جندی‌شاپور را هم که می‌دانیم چه نقش گسترده‌ای در تاریخ طب داشت؛ اما وقتی پای پزشکی مدرن به میان می‌آید، به ناصرالدین شاه می‌رسیم که نخستین بیمارستان مدرن ایران، با عنوان «مریضخانه دولتی» را بنا کرد. باز هم، همان ماجرای سفرهای اروپایی و تحت‌تأثیر قرارگرفتن این شاه قاجار؛ گفته شده که ناصرالدین شاه، در یکی از سفرهایش به فرنگ، شیفته پیشرفت‌های صنعتی اروپا شد و با مشاهده بیمارستان‌های آن‌ها، به پزشک مخصوص دربار دستور داد تا حوالی سال 1251 خورشیدی مریضخانهای به سبک اروپایی در دل تهران بسازد که همین، اولین حرکت برای گسترش علوم پزشکی شد. سال‌ها بعد، ساخت مریض‌خانه‌هایی با بودجه‌های شخصی و از طرف خیرین هم رواج یافت که ازجمله آن‌ها، مریضخانه وزیری بود.
حوالی سال 1267 خورشیدی بود که وبای خانمان‌سوز به تهران آمد و مردم را گروه‌گروه کشت. در آن زمان، میرزا عیسی تفرشی، پس از فوت پدرش و به‌جای او، نائب‌الحکومه تهران، و وزیر و پیشکار کامران میرزا شد. پس از این بود که به «وزیر» معروف شد. سپس به وزارت تهران و رﯾﺎﺳﺖ ﺑﻨﺎیی و خالصجات (یعنی همان زمین‌های در اختیار شاه) رسید. محمدحسن خان اعتماد السلطنه در جلد دوم کتاب چهل سال تاریخ ایران نوشته "در وبای سال ۱۳۱۰ قمری، میرزا عیسی حاضر به ترک شهر نشد. او مقید بود که اجساد با آداب کامل اسلامی (یعنی غسل و کفن) دفن شوند و خود شخصاً بر امور نظارت می‌کرد. نهایتاً خود او نیز به این بیماری مبتلا شد."
پس از ابتلا به وبا، این دولتمرد و خَیر دوره قاجار، به فکر دایرکردن بیمارستانی برای ارتقای سطح بهداشت مردم، و مبارزه با بیماری‌ها افتاد. قبل از آنکه وبا او را از پا درآورد، به شیخ هادی نجم‌آبادی، روحانی بلندآوازه عصر ناصری، وصیت کرد که از ثلث دارایی او مریضخانهای بنا کند ولی اختلاف بین ورثه میرزا عیسی، این اقدام را تا سال 1276 خورشیدی به تعویق انداخت. در همان سال، شیخ هادی، اختلافات را مرتفع کرد و زمینی به مساحت 4هزار متر مربع، طبق وصیت، برای ساختمان بیمارستان انتخاب کرد و ساخت بنای آن تا سه سال بعد، یعنی سال 1279 ادامه یافت؛ دقیقاً در همین محل فعلی بیمارستان وزیری.
وصیتی برای درمان رایگان مردم پایتخت
در سال 1279 خورشیدی، چند اتاق برای بستری‌کردن و مداوای بیماران آماده شد. در کتیبه‌ای که بر سردر مریضخانه نصب شده، آمده: "مریضخانه ملتی که حسب‌الوصیه مرحوم مبرور میرزا عیسی وزیرالحسینی [...]، آقای حاج شیخ هادی مجتهد نجم‌آبادی اعلی‌الله مقامه، از ثلث آن مرحوم، بنیاد فرموده‌اند و ابتدای بازشدن در اول ماه رمضان سنه 1318 قمری" یعنی درست سوم دی 1279.
هزینه این بیمارستان هر ماه حدود یک‌هزار ریال بود که از محل درآمد یک قنات در نزدیکی اشتهارد کرج، به‌نام صحت‌آباد و یک یخچال، نزدیک دروازه ری تأمین می‌شد. این مریضخانه تا حدود سال 1281، 10 تختخواب داشت و قسمت طبی آن، تحت نظر دکتر ابوتراب، و قسمت جراحی هم زیر نظر دکتر ولف آلمانی اداره می‌شد.
مدیران مریضخانه موقوفه
این مریضخانه، به‌سبب اینکه تأمین و تخصیص اعتبارش از محل عواید موقوفه بود، در سال 1299 خورشیدی، به‌دلیل کسری بودجه تعطیل شد ولی مدتی بعد دوباره گشایش یافت تا اینکه در سال 1301، هیئت‌وزرا تصویب کردند که بودجه ماهانه سه بیمارستان دولتی، وزیری و نسوان، از عواید گمرکی پرداخت شود. تا سال 1305، قسمت طبی مریضخانه، بدون رئیس بود و اموراتش، توسط دکتر مهدی قدسی اداره می‌شد. او امور داخلی بیمارستان را نیز عهده‌دار بود تا اینکه دکتر محمد حسابی، به ریاست قسمت طبی منصوب شد. در سال 1315، که ریاست بیمارستان برعهده دکتر ملک‌زاده گذاشته شد، بخشی برای بیماری‌های زنان و با ریاست دکتر جهانشاه صالح، در بیمارستان وزیری تشکیل شد. از سال 1317، هم ریاست مریضخانه به دکتر رضا صحت، مدیر کل بهداری محول شد. سرانجام، در اول مهر 1319، و بنا بر تصویب قانونی که می‌گفت بیمارستان‌های تهران، به دانشکده پزشکی بپیوندند، این بیمارستان هم ضمیمه دانشکده پزشکی شد و در تاریخ 27 آذر 1327، قرار ممنوعیت خاندان نجم‌آبادی از دخالت در امور موقوفه صادر شد.
بیمارستان از سال 1323 تا 1350، یک بخش، دو قسمت، 5 درمانگاه و 110 تختخواب داشت و تحت نظر 12 پزشک و داروساز اداره می‌شد. هر روز هم 400 بیمار سرپایی معاینه و درمان می‌شدند و داروی رایگان دریافت می‌کردند.
سرگذشت آخرین آجرهای بیمارستان قاجاری
بخش شمالی بیمارستان که Uشکل ساخته شده بود، سرانجام، در دهه‌های نخست 1350، به‌دلیل نبود امکانات مالی و بی‌توجهی مسئولان بهداری وقت، به مخروبه تبدیل شد.
گفته شده که در سال 1355، وزارت بهداری وقت، بخش‌هایی از بیمارستان را با هدف ساخت بیمارستانی جدید تخریب کرد اما هیچ اقدامی صورت نگرفت تا اینکه در سال 1360، تعدادی از پزشکان و افراد خانواده نجم‌آبادی، دوباره دست‌به‌کار شده و بخشی از بنا را بازسازی کردند. بنا به روایت ساکنان این منطقه، مریضخانه تا سال 1374، به‌صورت درمانگاه فعالیت داشته و پس از آن، فعالیت درمانی‌اش متوقف شده.
آنچه امروز از این یادگار موقوفه پزشکی به جا مانده، فقط بنایی آجری در بخش جنوبی آن است؛ بخشی شامل در ورودی بیمارستان و یک حمام که با دیوارهای باربر با ضخامت یک متر و طاق‌های آهنگ روی آن‌ها، هنوز روایتگر تاریخ پزشکی در دوره قاجارند. در بخش شرقی درِ ورودی هم، حمامی قرار گرفته بود که امروز، به‌صورت اتاق باقی مانده. اطراف در ورودی هم، نقش‌هایی با آجر ختایی ایجاد شده که زیبایی خاصی در بنا ایجاد کرده و کتبیه کاشی‌کاری‌شده سردر جنوبی هم، همان معرفی‌نامه بانیان بیمارستان است.
بخش جنوبی، یعنی همان تنها بخش باقی‌مانده بیمارستان وزیری، هنوز در بین خیابان‌های شیخ هادی و ولیعصر، کوچه سخنور، با دیوارهای خسته و آجرهای صبور، ایستاده تا یادگار بخشی از تاریخ پزشکی ایران را زنده نگه دارد. این بخش، در دوم شهریور 8137 و به شماره 2383، در فهرست آثار ملی ایران، ثبت شده است.
