عمارت قاجاری تمام‌‌عیار برای ملیجک دربار
خانه‌ای با آینه‌کاری‌هایی به شکوه کاخ گلستان برای عزیزالسلطان؛ ملیجکی که سردار محترم شد
هفت صبح| در عصر قاجار، عمارت‌های باشکوهی ساخته شد که از طرفی، ادامه‌‌دهنده معماری دوران پیش از قاجار و به‌خصوص صفویه است و از طرفی، تحت‌تاثیر سفرهای شاه قاجار به اروپا، مشخصات معماری غربی هم به آن اضافه شد. به هر ترتیب، بناهای این دوره نه‌تنها یادآور یک سبک خاص هنری است، بلکه نمایانگر تحولات فرهنگی و سبک زندگی در آن دوران است.
در آن زمان، معماری‌های باشکوه فقط منحصر به قصر شاهان و عمارت درباریان نبود؛ هر آن‌کسی که از ملازمان سلطان به شمار می‌رفت، می‌توانست در خانه‌ای زیبا و عمارتی بزرگ زندگی کند. حتی اگر یک ملیجک دربار بود. درست مانند عمارتی که عزیزالسلطان، ملیجک ثانی ناصرالدین شاه در آن زندگی می‌کرد و دست‌کمی از عمارت‌های کاخ گلستان نداشت.
غلامعلی‌خان عزیزالسلطان، پسر برادر امینه اقدس گروسی، یعنی همسر نورچشمی ناصرالدین شاه بود. پدرش هم میرزا محمد خان گروسی، ملیجک اول دربار ناصری بود. امینه اقدس، بچه‌دار نمی‌شد. همین شد که غلامعلی، فرزند برادرش را نزد خود نگه داشت. این کودک به‌قدری شیرین‌زبان بود که مورد توجه شاه قاجار قرار گرفت.
فرشته نجات شاه قاجار
ناصرالدین شاه معمولا در یکی از اتاق‌های کاخ زیر چلچراغ و روی زمین می‌خوابید. شبی غلامعلی با اشاره و به زبان کودکی از شاه می‌خواهد که رختخوابش را جابه‌جا کند. شاه هم به خواسته این پسر مورد علاقه‌اش تن می‌دهد و پس از دقایقی، ناگهان چلچراغ به روی زمین می‌افتد. همین اتفاق کافی بود که شاه کودک را فرشته نجات و نورچشمی خود بداند و او را ملیجک ثانی لقب دهد.
این علاقه شاه به غلامعلی، او را در بزرگسالی هم از مقربین شاه قاجار کرد؛ تا جایی که ناصرالدین‌شاه لقب سردار محترم را به او داد و دخترش، اخترالدوله را به عقدش درآورد. درنهایت هم عمارتی قاجاری به او بخشید و او در تهران، صاحب دو خانه شد؛ اولی و اصلی، خانه عزیزیه در بهارستان و دیگری، خانه ملیجک یا همان خانه عزیزالسلطان حوالی مخبرالدوله و در کوچه‌ای که امروز به نام کوچه بانک ملت می‌شناسیم.
بر اساس نقشه عبدالغفار که یکی از اسناد معتبر برای شناسایی محدوده زندگی افراد مشهور و نامی‌ست، اگر از محدوده دروازه دولت به‌سمت جنوبی حرکت کنیم، بعد از عبور از سه چهارراه در بخش شرقی، به کوچه‌ای می‌رسیم که خانه ملیجک در آن ساخته شده؛ سال دقیق ساخت بنا مشخص نیست اما به نظر می‌رسد متعلق به سال‌های بعد از ازدواج عزیزالسلطان با دختر ناصرالدین شاه باشد؛ یعنی حدود سال 1285 خورشیدی.
خانه‌ای به کیفیت عمارت شاهزاده قاجاری
خانه عزیزالسلطان، که خانه دوم غلامعلی خان بود، بر همان سیاق معماری قاجار ساخته شده؛ عمارتی دو طبقه با ستون‌های سفید حجاری‌شده روی ایوان که با دو پله مورب به اندرونی راه می‌یابند. در گزارش ثبتی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران، درباره این بنا نوشته شده: «این بنا، با ستون‌های بزرگ و تزئینی در ایوان و سقف شیروانی و پلکان دوطرفه در بخش ورودی، یادآورد معماری خاص دوره‌ای از حکومت قاجار است. اهتمام معمار و طراح اثر به دقت و وسواس در حفظ طرح و اصالت در ساخت این عمارت، باعث به‌وجودآمدن مشخصه‌های عنوان‌شده معماری سنتی و پدیدآوردن زنجیره‌ای از بافت تاریخی شهر تهران است.»
قرارگیری عمارت عزیزالسلطان، در نزدیکی عمارت مسعودیه، متذکر این نکته است که ناصرالدین‌شاه، اهمیت فوق‌العاده‌ای برای ملیجک، یعنی همان غلامعلی خان عزیزالسلطان قائل شده که کاخی به اهمیت و کیفیت کاخ فرزندش، مسعود میرزا برای او ساخته. پلان این عمارت، مستطیل شکل بوده و ورودی‌اش هم از کوچه شمالی‌ست که البته با توجه به مرمت اثر در سال‌ها اخیر، اطلاع دقیقی از سردر اصلی و دیوار خارجی آن در دست نیست، اما به‌غیر از ورودی اصلی، یک در آهنی بزرگ در جنوب بنا و در حیاط آن ساخته شده که اکنون از آنجا می‌توان به حیاط راه یافت.
در شمال حیاط، ایوان بزرگی با ستون‌هایی با قطر 50 سانتی‌متر و ارتفاعی معادل 8 متر قرار دارد. ورودی کوچه هم دری چوبی و بزرگ است که به پلکان چوبی خراطی‌شده و دوطرفه می‌رسد. سمت راست و چپ پله، به طبقه اول راه دارد و مسیر بین دوطرف پلکان، به‌سمت زیرزمین می‌رود. طبقه اول چند سالن بزرگ دارد با اتاق‌هایی کوچک‌تر.
تالار آینه؛ این‌بار در عمارت ملیجک
بخش جنوبی مجموعه هم که مشرف به ایوان ستوندار است، تالار بزرگی قرار گرفته که آینه‌کاری‌ها و تزئینات آن، مشابه آینه‌کاری زیبای کاخ گلستان است. بخش آینه‌کاری از 90سانتی‌متری سطح زمین و پس از ازاره‌های تزئینی در تالار شروع می‌شود که غیر از درها و پنجره‌های دو دیوار شرقی و غربی، تمامی سطوح باقی‌مانده آینه‌کاری شده؛ یک حاشیه دور تمامی درها چرخیده و سطوح بین حاشیه‌ها هم طرح آینه‌کاری لوزی با ستاره‌های برجسته در تقاطع قطرها دیده می‌شود.
سقف هم به تمامی آینه‌کاری است و محل برخورد سقف با بدنه نیز آینه‌کاری با گل‌برجسته است. این آینه‌کاری‌ها در بالای در و پنجره و حتی در نمای خارجی بنا، دیده می‌شود. سالن آینه 4 در چوبی دارد. نور سالن هم از ایوان جنوبی تامین می‌شود که درهای چوبی و شیشه‌های متعدد، دورتادور آن را گرفته. سقف بنا هم از سازه تیر چوبی با ورق‌کوبی‌ها مرسوم دوره خود بوده و سقف زیرزمین از جنس آجر و به شیوه طاق ضربی اجرا شده. نمای خارجی آجر قزاقی بوده که امروز، در تمام وجوه آن، ازاره‌های سنگی نصب شده است.
تزئینات گچبری این بنا علاوه بر محل تقاطع بدنه و سقف که به‌شکل گل برجسته در اتاق‌های طبقه اول دیده می‌شود، در محل آویز لوسترها هم وجود دارد. بخش دیگری که گچبری قابل‌توجه دارد، سرستون‌های ایوان گچی است که طرح برگ‌های برگشته به‌سمت خارج از محور ستون دارد. خانه ملیجک، در سال‌های پیش از 1380، مرمت شد و گرچه عرصه آن تغییر نکرد، اما تغییراتی در فضای داخلی و نمای بیرونی آن‌ها صورت گرفت.
این خانه امروز، در تصرف بانک ملت است؛ هنوز به‌طور دقیق مشخص نیست که چه بر سر مالکیت این عمارت آمده بود که گویا مدتی هم در اختیار کتابخانه مجلس شورای اسلامی قرار گرفت. نزدیک‌ترین حدس به واقعیت، این است که شاید جزو اموال مصادره‌ای ستاد فرمان امام بوده و در گرو بانک؛ بانک هم نتوانسته طلبش را وصول کند و در عوض مالک خانه می‌شود. به هر ترتیب، به‌دلیل اهمیت بنا، پیشنهاد ثبت آن در ردیف آثار ملی داده شد و درنهایت، در 25 مهر 1383، به شماره 11211، با نام خانه عزیزالسلطان، در فهرست آثار ملی ثبت شد. [قابل‌ذکر است که بخشی از اطلاعات مربوط به بنا، از گزارش ثبتی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران درباره خانه ملیجک است که در زمستان 1382، در دانشنامه تاریخ معماری و شهرسازی ایران منتشر شد.]
