مسکن مهر بده، شهرک اکباتان تحویل بگیر| چرا کشورها پایتخت‌شان را عوض می‌کنند؟

هفت صبح| دیروز معاون اسبق شهرسازی و معماری وزارت مسکن در مراسمی عمومی گفته بود که «می‌شد به جای 2/5میلیون مسکن مهر در کشور که این سال‌ها ساخته شد، بین ۳۰ تا ۴۰ شهرک اکباتان داشته باشیم.» سیدرضا هاشمی در همایشی که برای بررسی پیشنهادهای جابه‌جایی پایتخت برگزار شده بود به سه مطالعه جامع و مفصل اشاره کرد که نتیجه هر سه این بوده: پایتخت قابل جابه‌جا شدن نیست. او مورد جابه‌جایی پایتخت اندونزی را پیش کشید و اشاره کرده که در ایران نه توانایی مادی و نه زیرساختی این کار را نداریم. طوری که ممکن است برای این تغییر و تحولات دست به دامن کشورهای خارجی شویم که مطلوب کسی نیست.

چرا کشورها پایتخت‌شان را عوض می‌کنند؟

در 100 سال اخیر 9 کشور پایتخت خود را تغییر داده‌اند و دلیل اصلی بیشتر این تغییرات ازدحام بالا و قرارگرفتن در نزدیکی مرزها بوده است. مهندسان ایرانی با اینکه معمولا مخالف جابه‌جایی هستند اما دلایل بیشتری برای بحرانی بودن وضعیت پایتخت می‌آورند. آنها می‌گویند تهران کلانشهر پر‌مساله‌ای است که مشکلات جدی دارد مسائلی از جمله مشکل آب، آلودگی هوا، ترافیک، پراکندگی توسعه کالبدی و... که برای برداشته شدن فشار از روی آن باید کاری کرد. این‌ها توضیحاتی است که روز گذشته در این همایش درباره تهران به آنها اشاره شده. در کشورهای دیگر پایتخت‌ها با چه توجیه‌‌هایی جابه‌جا شده‌اند؟ 

سال 1974 پایتخت تانزانیا از دارالسلام به دودوما رسید. آن هم به این خاطر که دارالسلام  در سواحل شرقی تانزانیا واقع شده است که باعث می‌شد دسترسی به پایتخت برای بسیاری از مناطق داخلی کشور دشوار باشد. دودوما در مرکز کشور قرار دارد و این انتخاب منجر به دسترسی آسان‌تر و منصفانه‌تر برای تمامی مناطق تانزانیا شد.

میانمار همین سال 2005 این جابه‌جایی را پشت سر گذاشت تا پایتخت به جایی مرکز کشور منتقل شود و از ساحل فاصله بگیرد. این دلیل برای جابه‌جایی پایتخت نیجریه هم وجود داشت که از لاگوس پایتخت را به آبوجه منتقل کردند. 

همین اتفاق برای کراچی در پاکستان هم افتاد که پایتخت را به اسلام‌آباد منتقل کردند. دلیل انتقال کراچی هم به ازدحام زیاد این شهر در جنوب کشور مربوط می‌شد و اسلام‌آباد نقطه استراتژیک و آرام‌تری برای تمرکز سیاسی کشور بود. 

البته جابه‌جایی پایتخت معمولا توجیه‌های دیگری هم از سوی سیاستمداران داشته. برای مثال قزاقستان یکی از این موارد بود که پایتخت خود را سال 1997 از آلماتی به نورسلطان آورد. یکی از دلایل این جابه‌جایی به خطرات زمین‌شناسی و احتمال زلزله در آلماتی برمی‌گشت که پایتخت وقت را تهدید می‌کرد. 

از همسایه‌های ما، در کشور ترکیه هم همین اتفاق افتاده است. سال 1923 آتاتورک وقتی جمهوری ترکیه را تاسیس کرد، پایتخت را از استانبول به آنکارا منتقل کرد.

مثال عیان‌تر از آن، جابه‌جایی در آلمان است که سال 1990 تجربه شده. بعد از اتحاد آلمان غربی و شرقی برلین که پایتخت آلمان شرقی بود پس از وحدت آلمان در سال ۱۹۹۰، بار دیگر پایتخت کل آلمان شد. 

مورد خاص اندونزی و 35 میلیارد دلار خرج اضافی

در مراسمی که وزارت راه و شهرسازی برگزار کرده بود، یکی از این سخنران‌ها به مثال دیگری اشاره کرد. هاشمی به اندونزی اشاره کرده و توضیح داده که چرا این کار دیگر صرفه اقتصادی و سیاسی ندارد. او حتی می‌گوید این کار آنقدر عظیم است که در این مسیر حتی ممکن است مجبور به انجام واگذاری انجام مطالعه و طراحی انتقال پایتخت به خارجی‌ها شویم «که مطلوب ما نخواهد بود.»  او به دو نکته پرداخته و گفته است:

انتقال پایتخت اندونزی از جاکارتا به نوسانتارا با هزینه ساخت ۳۵ میلیارد دلاری در هشتمین اقتصاد جهان با ۴۶۶۰ میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی (حدود سه برابر ایران) انجام شده است. این در حالیست که پایتخت فعلی این کشور به تدریج در حال غرق شدن است. ایده طراحی پایتخت جدید اندونزی در سال ۲۰۱۹ ارائه و از سال ۲۰۲۲ اجرایی شد و از اواسط سال گذشته میلادی به پایتخت نیمه‌تمام نقل مکان کردند و پیش‌بینی شده تا ۲۰۴۵ تکمیل شود.

ما نیز باید ببینیم مطابق شرایط کشورمان چقدر بنیه این کار را داریم؟ محاسبات سرانگشتی نشان می‌دهد که این مهم دست‌کم ۱۶ میلیارد دلار هزینه در بر خواهد داشت. انتقال پایتخت جدید اندونزی بدون کسب اجماع کافی از مردم و نخبگان و صرفاً با تمایلات رئیس‌جمهور انجام شد و ما نیز بهتر است تجربه نه‌چندان موفق اندونزی را در انتقال پایتخت در نظر داشته باشیم. انتقال پایتخت تصمیمی کاملا متفاوت با پروژه‌های بسیار بزرگ عمرانی است و باید حتماً بررسی‌های تمدنی علاوه‌بر بررسی‌های اقتصادی در آن مورد توجه قرار گیرد.

اینطور که هاشمی گفته در سال‌های ۶۸، ۸۳ و ۸۸ ، سه مطالعه مفصل با این هدف انجام شد و همه به اینجا رسید که این کار، شدنی نیست و پایتخت را نمی‌شود به جای دیگری برد. آخرین مطالعه در این زمینه در زمان آغاز به کار دولت روحانی از سال ۹۲ آغاز شد. یک بار هم در سال ۹۴ مجلس شورای اسلامی با تصویب قانون امکان‌سنجی جابه‌جایی پایتخت، وزارت راه را موظف به انجام این مطالعه کرد. همچنین به‌‌تازگی در مرکز تحقیقات شهرسازی و معماری وزارت راه و شهرسازی مطالعاتی در این زمینه انجام داده و حرف همان بوده که در دهه‌های پیشین تکرار شده. 

کشورهای دیگر چقدر هزینه کردند؟

بررسی هفت صبح نشان می‌دهد برای میانماری‌ها این کار در سال 2005 حدود 4 میلیارد دلار هزینه داشته است. برای این جابه‌جایی در نیجریه حدود 10 میلیارد دلار هزینه شده. قزاقستانی‌ها برای این کار 30 میلیارد دلار خرج کردند تا پایتخت جدید را تبدیل به یک شهر مدرن کنند. احتمالا کمترین هزینه را هم برزیلی‌ها داشتند تا برای ساخت یک شهر کاملا جدید در مرکز کشور زیرساخت‌های لازم را بسازند. آنها آن زمان حدود دو میلیارد دلار آمریکا خرج کردند که البته با این تورم برزیل، معادل 20 میلیارد دلار امروز می‌شود. 

مهندسی ما آب رفته

در برنامه روز گذشته مهندسان به یکی از ناتوانی‌های دیگر برای جابه‌جا کردن پایتخت هم اشاره کردند که تا امروز درباره آن حرفی زده نشده. آنها می‌گویند: «در عملکرد بخش مهندسی ما در حوزه شهرسازی و معماری پس از انقلاب تحلیل رفته است.» هاشمی با اشاره به عظمت شهرک اکباتان اینطور گفته است: «بزرگترین پروژه شهرسازی و معماری کشورمان شهرک اکباتان است که بخشی از آن پس از انقلاب ساخته شد و باید پرسید چند شهرک بعد از آن در کشور ساخته شده است؟ در سال‌های اخیر 2/5میلیون مسکن مهر در کشور ساخته شده که می‌شد به جای آن بین ۳۰ تا ۴۰ شهرک اکباتان ساخت، اما این کار را انجام ندادیم.