تهران و کوچه‌هایش - قسمت بیست و پنجم؛ کاروانسرای خانات
روایت کاروانسرای خانات، از ساخت در بیرون حصار ناصری تا بورس خشکبار
دوره قاجار است. تهران پایتخت شده، روزبه‌روز حصارو قریه‌های جدیدی به تهران اضافه می‌شود. در میان این دارالخلافه، مردم در رفت‌وآمدند و از درباریان و نظامیان گرفته تا تجار و مسافران، نیاز به جایی برای اقامت در میان راه دارند. جایی شبیه کاروانسرا که ردپایشان در تمام دوران ایران دیده می‌شود؛ به‌خصوص در زمان قاجاری‌ها که در تمامی کشور رونق گرفتند. یکی از آن‌ها که تا امروز باقی مانده و نامش را شنیدیم، کاروانسرای خانات است که تاریخ ساختش را به اواخر دوران ناصرالدین‌شاه قاجار و حوالی سال 1261 خورشیدی نسبت می‌دهند، چراکه در نقشه تهران که عبدالغفار نجم‌الملک در سال 1270 خورشیدی تهیه کرده، عمارت کاروانسرا دیده می‌شود. در این نقشه، این کاروانسرا در نزدیکی میدان امین‌السلطان قرار گرفته است. این میدان توسط آقامحمدابراهیم ارباب، ملقب به امین‌السلطان از درباریان گرجی ایران در دوران ناصرالدین‌شاه ساخته و مرکز عرضه سبزیجات و تره‌بار شد.
این کاروانسرا در کنار جاده‌ای قرار دارد که از بیرون تهران می‌‌گذرد؛ یعنی همان جاده شاه عبدالعظیم که آن زمان خارج از بافت تهران بود و هنوز در میان حصار صفوی قرار داشت. 20 سال پس از به‌قدرت‌رسیدن ناصرالدین شاه، حصار قدیمی تهران خراب و حصار جدید ناصری اطراف این کاروانسرا ساخته شد. به این صورت و با تغییر ضلع جنوبی حصار از دروازه گمرک (مولوی) به دروازه شاه عبدالعظیم (شوش)، و با توسعه شهر کاروانسرای خانات، به تهران ملحق شد؛ بزرگ‌ترین کاروانسرا در دل بافت تاریخی پایتخت که حریم مشخص نداشت و لقب اولین کاروانسرای درون‌شهری تهران را از آن خود کرد.
خان‌هایی که میزبان تجار بودند
خانات، این کاروانسرای قجری، در زمینی به مساحت بیش از 10هزار متر قرار گرفته که چهارگوشه آن تقارن ندارد، درست برعکس صحن بنا که محوطه‌ای چهارگوش و کاملاً متقارن است. به نظر می‌رسد این شیوه معماری برای آن بوده که قناسی زمین از دید بازدیدکنندگان پنهان بماند. در صحن بنا 52 حجره متقارن ساخته شده. البته در برخی نوشته تعداد آن‌ها 54 و 70 عدد ذکر شده است. ازآنجاکه در قدیم، به حجره، خان می‌گفتند، نام این کاروانسرا خانات شد. آن‌طورکه گفته شده، در آن سال‌های ابتدایی ساخت این کاروانسرا، برخی از تاجران، به‌صورت فصلی حجره‌های آن را اجاره می‌کردند تا کالاهای‌شان را در طبقه پایین عرضه کنند و در طبقه بالا به استراحت بپردازند. احتمالاً همان حدود سال 1285 گفته شده یک تاجر به نام سید علی اردهالی، کاروانسرای خانات را خرید و مدیریت حجره‌های آن را بر عهده گرفت. مستأجران سید علی اردهالی، سالها در این کاروانسرا مشغول تجارت بودند و حجره از پدر به پسر می‌رسید.
صحن این کاروانسرا، دو ایوان داشته که یکی از آن‌ها در سمت شرق است و به ورودی اصلی بنا راه دارد و دیگری در غرب به ورودی دوم بنا می‌رسد. دالانی بلند هم در اطراف حجره‌ها قرار گرفته و با همین دالان، ورودی اصلی به بازار امین‌السلطان می‌رسد. در گوشه شمال شرقی خانات هم، پس از عبور از یک دالان به باربند و اصطبل‌ها می‌رسیم که در قدیم محل نگهداری چهارپایان بوده‌است.
آداب خرید و فروش در جوار درهایی از چوب چنار
از نقشه ساخت این کاروانسرا که بگذریم، به رنگ و شکل ظاهری آن می‌رسیم. در معماری خانات آجرکاری و گره‌سازی‌هایی که از گل، گچ، سنگ و چوب ساخته شده، فراوان به چشم می‌خورد. از دیگر ویژگی‌های قابل‌‌توجه این کاروانسرا، در چوبی ورودی اصلی آن است؛ دری دو لنگه که از چوب چنار ساخته شده و حدود 6 متر ارتفاع دارد و به‌جای لولا روی پاشنه باز و بسته می‌شود. روی هر در 40 گل‌میخ نصب شده که هم عنصر تزئینی‌‌ست و هم بر استقامت در افزوده است. بر روی کاشی‌هایی هم که اطراف هر در نصب شده، رهنمودهایی از امیر مؤمنان، علی (ع) نوشته شده که به آداب خرید و فروش اشاره دارد. تا حدود سال 1340، در وسط حیاط خانات آب‌انبار بزرگی قرار داشته و افراد ساکن در حجره‌های اطراف این آب‌انبار، به دباغی مشغول بودند که گفته شده این آب‌انبار تخریب شده و امروز، محدوده آب‌انبار و حجره‌های دباغی، با سنگ‌هایی با حاشیه قرمز مشخص شده‌‌اند.
تلاش خاندان اردهالی برای حفظ شکوه خانات
رفته‌رفته که شیوه‌های حمل‌ونقل تغییر کرد و برخی کسب‌وکارها از رونق افتاد، کاروانسرا هم کاربری سابق خود را از دست داد تا اینکه در سال 1356 دچار آتش‌سوزی شد و سالها ویران ماند. در سال 1382، محمد اردهالی، یکی از نوه‌های سید علی اردهالی، تصمیم به مرمت و بازسازی آن گرفت تا دوباره خریداران و فروشندگان در دالان‌ها، حجره‌ها و صحن این کاروانسرای قدیمی پایتخت مشغول کار و تجارت شوند. در نهایت بعد از مرمت، در سال 1388 با وجود تلاش‌های خانواده اردهالی برای تبدیل این کاروانسرا به مرکز تولید و عرضه سوغات و صنایع دستی، اما به‌دلیل قرارگیری بنا در بورس خشکبار، درنهایت سال 1391 کاروانسرای خانات به مرکزی برای عرضه خشکبار بدل شد و در حال حاضر با این کاربری در حال فعالیت است.
کاروانسرای خانات در تاریخ ۱ مهر ۱۳۸۲ به شماره 10418 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و گرچه امروزه به کاربری گذشته خود وفادار نمانده و دیگر خبری از قافله‌ها و چهارپایان نیست اما همچنان در جنوب چهارراه مولوی، میدان امین السلطان، خیابان صاحب جمع، آغوشش به روی مردمانی که می‌خواهند روایتش را بشنوند، باز است.
