تهران و کوچه‌هایش - قصر یاقوت
روزهای سپری‌شده کاخ سرخه‌حصار از آشپزخانه درباری تا مرکزی تخصصی برای مداوای قلب‌ها
قاجاری‌ها که روی کار آمدند، معماری‌شان هنوز بر همان سیاق ساخت‌وساز سنتی بود؛ اصلاً یکی از مهم‌ترین ویژگی‌ها در معماری‌شان، توجه به فرم‌های سنتی مانند ایوان، حیاط مرکزی، بادگیر و شبستان بود. این نگاه، از شروع سلطنت آقا محمد خان تا پایان سلطنت محمد شاه اول، ادامه داشت. اما رفته‌رفته، از زمان سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان دوره سلسله قاجاری، استفاده از آینه‌کاری‌ها، شیشه‌های رنگی، گچ‌بری‌های ظریف و کاشی‌های چندرنگ، گسترش یافت. در کنار این‌ها، عناصر اروپایی مانند طاق‌های نیم‌دایره، پنجره‌های بلند و دکوراسیون داخلی متأثر از سبک باروک، به معماری ایرانی راه یافت و بناهای سنتی، رنگ‌وبوی فرنگی گرفتند. برخی منابع، این تغییرات را نوعی نگاه خودانتقادی قاجاری‌ها پس از شکست در جنگ با روسیه می‌دانند؛ ظاهراً پس از این شکست‌ها بود که سیاست‌مداران تصمیم گرفتند با الگوبرداری از دانش و فرهنگ غرب، شرایط بهتری برای کشور رقم بزنند. البته در این میان، سفرهای ناصرالدین شاه قاجار به اروپا را هم نباید نادیده بگیریم؛ او در طول سلطنتش، سه بار به کشورهای اروپایی سفر کرد و پس از بازگشت از هر سفر، تلاش کرد تا نشانه‌هایی از پیشرفت غربی را در ایران پیاده کند؛ این تصمیم، تغییرات در معماری قاجار را هم شامل می‌شد.
ردپای معماری اروپایی در کاخ قاجاری
اولین بنای ایرانی که پس از این سفرها، رنگ‌وبوی فرنگی به خود گرفت، عمارت قصر یاقوت در تهران و در منطقه سرخه‌حصار است که به‌دلیل قرارگرفتنش در این منطقه، به نام کاخ سرخه‌حصار هم شناخته می‌شود؛ در این عمارت، هیچ نشانه‌ای از معماری سنتی ایرانی استفاده نشده و کاملاً تحت‌تأثیر سبک معماری اروپایی است.
این کاخ ، در سال 1262 خورشیدی و سی‌ونهمین سال سلطنت ناصرالدین شاه، یعنی تقریباً سال‌های بین سفر دوم و سوم او به اروپا، و توسط میرزا محمدخان، پیشخدمت خاصه‌اش ساخته شد. در همان سال، برای ساخت این کاخ نزدیک به ۱۵هزار تومان هزینه شده است. البته عمارت یک بار در دوره قاجار آتش گرفت اما دوباره بازسازی شد.
اینکه شاه، سرخه‌حصار را برای ساخت این کاخ انتخاب کرده بود هم، به همان دلیل همیشگی قاجاری‌ها برمی‌گردد؛ نزدیک‌بودن به منطقه حفاظت‌شده و شکارگاه سلطنتی.
بخش‌های به‌جامانده از قصر یاقوت در آلبوم کاخ گلستان
قصر یاقوت، دو بخش اصلی، یعنی بیرونی و حرم‌خانه سلطنتی دارد و در زمان خودش، بنایی بزرگ و مجلل بوده و آن‌طور که گفته شده، علاوه بر عمارت اصلی، اتاق‌های فراوان داشته و کاروانسرا، سربازخانه و گرمابه. البته بیشتر جزئیات مطرح‌شده در این کاخ، به استناد شواهد قدیمی و تصاویری است که در آلبوم‌خانه کاخ گلستان است؛ این تصویرها نشان می‌دهد که قصر یاقوت دارای حصاری در پیرامون و بنایی با مناره‌های کوتاه به‌عنوان سردرِ ورودی بوده که اکنون از آن بنا اثری برجای نمانده، اما بخشی از حصار پیرامونی آن در جبهۀ غربی، و البته عمارت قصر یاقوت باقی مانده است.
قصر یاقوت، در دو طبقه و دو جهت شمالی-جنوبی، بر روی صفحه‌ای سنگی، ساخته شده؛ در هر طبقه ایوانی با 20 ستون قرار دارد که گرداگرد بنا را گرفته، و ستون‌های 4گوشه‌ی بنا، دوقلو، و جدا از یکدیگرند. پایه ستون‌ها هم مکعب‌مستطیل و سرستون‌ها هم چوبی‌اند که رویشان، گچ‌اندود و تزئین شده است. لبه ایوان‌ها هم در قدیم، حفاظ مشبک چوبی داشته که در مرمت‌های اخیر، به‌جای چوب‌ها، از قطعه‌سفال‌های نیم‌دایره استفاده شده.
ورودی این بنا، همان در شمالی‌ست که به‌صورت پیش‌آمده ساخته شده؛ در امتداد این در، راهرو قرار دارد و در هر طرف راهرو، 3 اتاق مجزا ساخته شده. در میانه این راهر هم، 13 پله برای دسترسی به طبقه دوم قرار دارد. در دو طرف پله‌ها در طبقه اول، راهروی باریکی به‌سمت اتاق‌های جنوبی قرار دارد و زیر پاگرد، راهی به زیرزمین است؛ زیرزمینی که بنا بر سبک معماری قاجار، به نظر می‌رسد حوض‌خانه بوده. طبقه دوم هم همین معماری را دارد. در هر طبقه در بخش‌های شمالی، 4 پنجره به‌صورت قرینه، و دری به‌سمت ایوان‌ها دیده می‌شود. در سمت شرق و غرب اما این پنجره‌های قرینه، به 6 عدد می‌رسند اما هیچ دری از اتاق‌ها به بیرون باز نمی‌شود.
همان‌طور که گفتیم، نام این بنا عمارت قصر یاقوت است؛ شاید وجه تسمیه نامش، رنگ قرمزِ سوخته سنگ‌چین‌هایی باشد که اطراف تمام در و پنجره‌های این عمارت کار شده.
خاستگاه مثل‌هایی که می‌شناسیم
کاخ قصر یاقوت، تا پایان سلطنت قاجاری‌ها، همان قصر و استراحتگاه شاهی در نزدیکی شکارگاه به شمار می‌رفت. البته باید بر این نکته تأکید کرد که این عمارت، بیش از آنکه تفرجگاه شاه قاجار باشد، آشپزخانه دربار به حساب می‌آمد. نکته جالب‌تر اینکه 2 ضرب‌المثلی که امروز بین ما رواج دارد، از همین کاخ و آشپزخانه دربار شکل گرفته؛ می‌گویند ناصرالدین شاه، بادمجان دوست داشته. این موضوع را که رجال و امرا و وزرای دوره قاجار شنیدند، دست به کار شده‌اند که ارادتشان را به سلطان صاحبقران نشان دهند؛ همین شده که خودشان شخصاً به مطبخ می‌رفتند و بادمجان‌ها را پوست کنده و بعد از آماده‌شدن، دور قاب‌های آش و خورش شاه می‌چیدند. این کار تا جایی اهمیت داشته که حتی بادمجان‌‌دورقاب‌چیان، برنامه‌ریزی می‌کردند موقع تدارک‌دیدن بادمجان‌ها، شاه قاجار از مطبخ گذر کند و آن‌ها را ببیند؛ حتی عبداله مستوفی، مستوفی دربار قاجار، در کتاب شرح زندگانی من، گفته که «من خود عکسی از آشپزان درباره ناصرالدین شاه را دیده‌ام که صدراعظم در آن چهارزانو روی زمین نشسته و مشغول پوست‌کردن بادمجان بود.»
آش نذری سالانه ناصرالدین شاه هم، ضرب‌المثل دیگری را رواج داد؛ ژوانس فووریه، پزشک فرانسوی ناصرالدین شاه قاجار، در کتاب خاطرات و یادداشت‌هایش به نام "سه سال در درباره ایران"، از این یاد می‌کند که در قصر یاقوت، سالی یک بار آش نذری پخته می‌شد و در کاسه‌هایی، به خانه بزرگان می‌فرستادند و کاسه‌ها باید با اشرفی پر می‌شد. هرچه ظرف بزرگ‌تر بود، یعنی روغن بیشتری رویش می‌ریختند. بنابراین کسی که آش سفارشی نصیبش می‌شد، اشرفی بیشتری از دست می‌داد. این موضوعی بود که آشپزباشی دربار هم می‌دانست و اگر در طول سال با یکی از بزرگان یا وزرا دعوایش می‌شد، می‌گفت: «صبر کن، یک آشی برایت بپزم که یک وجب روغن روی آن باشد.»
تبدیل کاخ به بیمارستان ریوی با تصویب مجلس شورای ملی
به هر ترتیب، این کاخ کاربری خودش را تا پایان دوره قاجار حفظ کرد اما با روی‌کارآمدن پهلوی‌ها، تصمیم دیگری برای آن گرفته شد. در برخی منابع می‌گویند از همان ابتدا، به «آسایشگاه مسلولان» تبدیل شده اما آنچه مسلم است اینکه مجلس شورای ملی، در سال 1336، تصویب کرد که باغ این عمارت، و تأسیسات همراه آن به سازمان بیمه‌های اجتماعی واگذار و به بیمارستان ریوی تبدیل شود. در سال 1346، بخش‌های روانی و جراحی هم به آن اضافه شد و درنهایت، با تصویب مجلس در سال 1355، این محدوده تبدیل به یک بیمارستان عمومی شد؛ همان بیمارستانی که امروز به‌عنوان مرکز فوق‌تخصصی قلب دکتر لواسانی می‌شناسیم.
این بنا که پس از انقلاب هم کاربری خود را حفظ کرده بود، در اول مهر 1382، با شماره ۱۰۴۱۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت و مشمول قوانین حفاظتی شد. پس از آن، در سال‌های 1387 تا 1389، این عمارت بازسازی و باززنده‌سازی شد. البته این دومین بازسازی قصر یاقوت است؛ اولین بازسازی مربوط به همان آتش‌سوزی کاخ در زمان قاجار است.
امروزه این عمارت، با تمام فرازونشیب‌های تاریخی که از سر گذرانده، همچنان پابرجاست. اگر اهل تاریخ هستید و فرصتی برای تهران‌گردی داشتید، این کاخ، در کنار پارک سرخه‌حصار، و انتهای اتوبان زین‌الدین و در داخل بیمارستان لواسانی، با هماهنگی با مسئولان بیمارستانی پذیرای شماست.
* لازم به ذکر است که ناصر پازوکی‌طرودی، پژوهشگر تاریخ و باستان‌شناسی، در جلد اول، صفحه 1247، دانشنامه تهران بزرگ، تاریخ بازسازی را سال‌های 1385 تا 1390 و تاریخ ثبت را اول فروردین 1382 اعلام کرده است.
