تهران و کوچه‌هایش - قسمت بیست و سوم؛ کاخ فرح‌آباد
پنجشنبه‌های هفت صبح در کوچه باغ‌هایی که قصه می‌گویند. عمارت فرح‌آباد؛ تنها کاخی که مظفرالدین شاه دستور ساختش را داد
هفت صبح| کمی دورتر از حصار ناصری، در جنوب شرق پایتخت، پس از عبور از دروازه دوشان تپه و قدم‌گذاشتن در روستای دوشان تپه که به تپه خرگوش‌ها هم معروف است، یک ساختمان نیم‌دایره با گنبد فیروزه‌ای رخ می‌نماید؛ اشتباه نکنید. این قصر فیروزه‌ای، قصر فیروزه نیست. عمارت فرح‌آباد است که به دستور مظفرالدین‌شاه در دهکده‌ای به همین نام در شرق تهران ساخته شد. در واقع اینجا را تنها کاخی می‌دانند که مظفرالدین شاه دستور ساختش را داد.
بنا بر شواهد تاریخی، ناصرالدین شاه شکارچی چیره‌دستی بود؛ این را در گزارش‌های متعدد شکار در جای‌جای سفرنامه‌های او می‌توان یافت. شکارگاه مطلوب او هم دوشان تپه بود؛ قریه‌ای که در زمان قاجار، جزو حومه تهران به شمار می‌رفت. شاید به‌دلیل خرگوش‌های وحشی فراوانش بود که ناصرالدین‌شاه این تپه را برای شکار قرق می‌کرد. البته اعتمادالسلطنه در مرآت البلدان چندین بار به شکار پلنگ توسط شاه در این مکان اشاره کرده است. همچنین گاهی در این محل مسابقات اسب دوانی برگزار می‌شده است. محبوبیت این شکارگاه، شاه را پیوسته همراه با شمار فراوانی از درباریان، راهی دوشان تپه می‌کرد و برای آنکه رفتن به شکارگاه آسان باشد، دستور ساخت جاده‌ای از بیرون دروازه‌های تهران، تا زمین‌های دوشان تپه را داد؛ همان جاده که فرح‌آباد نام گرفت. همان فرح‌آبادی که بعد از ناصرالدین‌شاه، برای دیگر شاهان قاجاری هم محبوب شد.
پس از او، مظفرالدین شاه قاجار دستور ساخت کاخ سلطنتی فرح‌آباد را داد که در سال ۱۲۸۱ خورشیدی در دوشان تپه آغاز شد و در سال ۱۲۸۳ خورشیدی به پایان رسید.
ردپای قصر تروکادرو فرانسوی در تپه‌های شرق تهران
مظفرالدین‌شاه، دستور ساخت این کاخ را به مهندسی فرانسوی داد تا قصری در خور شاهان قاجاری طراحی کند، به همین دلیل است که این عمارت را الهام‌گرفته از قصر «تروکادرو» پاریس می‌دانند؛ فرح‌آباد هم درست مانند این قصر فرانسوی، به‌شکل نیم‌دایره و با چند ردیف ایوان‌های روباز دورتادور ساختمان ساخته شد. یک گنبد فیروزه‌ای هم بر سقف آن ساخته شد که از آن جهت به نام‌های کاخ فیروزه، کاخ قصرفیروزه هم شناخته می‌شود. شاید به همین دلیل است که در برخی منابع، به اشتباه قصر فیروزه، نام گرفته، درحالی‌که قصر فیروزه به دستور ناصرالدین‌شاه و توسط ممتحن‌الدوله ساخته شد و امروز، هیچ اثری از آن باقی نمانده است.
معماری باغ و کاخ 3 طبقه فرح‌آباد، از سه بخش گوناگون تشکیل شده؛ محوطه اول جایگاه اقامت کارکنان کاخ و یک اصطبل آجری است. بخش دوم یک باغ کوچک است و بخش سوم هم یک باغ و استخری بسیار بزرگ. هر طبقه از این کاخ هم یک اتاق مرکزی و چند اتاق پیرامونی دارد. در واقع این الگو در کاخ، تکرارشونده است، برخلاف باغ که قرینه نیست و الگوی تکراری ندارد؛ حتی به نظر می‌رسد به نیمه شرقی آن بیشتر از نیمه غربی توجه شده. پس از آنکه ساخت عمارت کلاه‌فرنگی به پایان رسید، تالار با تابلوهایی از کمال‌الملک و فرش‌های نفیس زینت داده شد.
تالارهای کاربردی بدون تجملات اشرافی
به‌طورکلی عمارت فرح‌آباد، همچون کاخ مظفری اوشان، کاخ مظفری دارآباد، عمارت امیربهادر، کوشک فخرالدوله و... از شیوه معماری رایج در زمان مظفرالدین‌شاه تبعیت می‌کند؛ الگوی معماری زمان این شاه قاجار، برون‌گـرا بـا نقشه مربـع و مستطیل‌شـکل اسـت. اکثر بناهـای ایـن دوره هم یـک یـا دو، یا نهایتاً سه طبقـه هسـتند. از ویژگی‌هـای اصلی معمـاری این دوره هم می‌توان به اسـتفاده از بالکـن در نمـای بیرونـی، سـتون‌هایی بهسـبک کورنتـی در گردا گـرد ایـوان، استفاده از پنجره و بازشو در تمام جهات ساختمان، حذف ارسی و تزئینات داخل و خارج ساختمان، ایجاد فضاهای متقارن و فرم نما که از ساختمان‌های نئوکلاسیک اروپایی پیروی می‌کنند، اشاره کرد. در این دوره دیگر از ساخت تالارهای فاخر و مجلل خبری نیست و بیشتر بناها، جنبه کاربردی دارند تا تجملاتی و اشرافی.
فرح‌آباد؛ مأمن قاجاری‌های غمزده
پس از مظفرالدین‌شاه، رونق از عمارت فرح‌آباد هم رفت، به‌خصوص در روزگار محمدعلی شاه قاجار که عمارت و باغ به‌شدت مورد بی‌توجهی شاه و درباریان قرار گرفت و دیگر چیزی از شکوه قبلش را نداشت. احمدشاه اما با این عمارت مهربان‌تر بود و عظمت ازدست‌رفته آن را بازگرداند و عمارت اندرونی به آن افزوده شد. ظاهراً در این زمان این کاخ پناهگاهی برای سلطان‌های جوان و دور از تاج‌وتخت قاجار شد. در دوره پهلوی دوباره بی‌مهری به این کاخ قاجاری آغاز شد. رضا شاه اهمیتی به این کاخ نداد، و در دوره محمدرضا شاه بود که کاخ بازسازی و دگرگون شد. سپس در پیرامون و دامنه‌های سرسبز آن منطقه خانه‌های ویلایی اشرافی ساخته شد.
این عمارت در 20 بهمن 1355 و در زمان حکومت محمدرضا شاه پهلوی، با شماره 1331 در فهرست اماکن تاریخی کشور به ثبت ملی رسید. پس از پیروزی انقلاب، نیروی دریایی سپاه پاسداران مالک کاخ فرح‌آباد شد و این شکارگاه محبوب ناصری را، به منطقه‌ای استراتژیک و نظامی تبدیل کرد. امروز این عمارت موزه نیروی دریایی است و بازدید از آن با هماهنگی قبلی امکان‌پذیر است.
