تهران و کوچه‌هایش - قسمت بیست و چهارم؛ تادئوس و بارتوقیمئوس
اولین عبادتگاهی که ارامنه کوچانده‌شده به تهران ساختند
تاریخ تهران فقط در عمارت و کاخ‌های شاهی و استراحتگاه‌های همجوار شکارگاه‌ها محدود نشده است. در سراسر خیابان‌های پایتخت، روایت‌هایی از روزهای رفته‌ی این شهر است؛ این دارالخلافه، نه‌فقط میزبان پادشاهان بود که اقوام مختلف و پیروان ادیان و اقلیت‌های مذهبی را هم در خود جای داده بود. نشان این ادعا هم کلیسا، کنیسه و آتشکده‌هایی است که از روزگاران قدیم در این شهر به جا مانده؛ یکی از آن قدیمی‌ها، کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس است که تاریخش از دوره قاجار دورتر می‌رود و به سال ۱۱۴۷ خورشیدی و زمان سلطنت کریم خان زند می‌رسد. هرچند که بر سنگ یادبود مجاور ورودی این کلیسا، تاریخ ساخت 1187 خورشیدی ذکر شده اما در خاطرات «هُوسِپ هُوهانِسیان» نوشته شده که کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس در 1160 خورشیدی به دست اسقف اعظم، «گریکور دِرهُوانِسیان»، تقدیس شده است.
در این میان آلمار هوسپیان، در کتاب ((نگاهی به زندگی ارمنیان تهران در گذشته نزدیک)) نوشته، «نظر به اینکه سال 1750میلادی تعدادی از ارمنیان در دروازه شاه عبدالعظیم ساکن بودند، می‌توان گفت که ارمنیان پیش از جلوس کریم‌خان زند به سلطنت در سال 1129 خورشیدی و در زمان نادرشاه افشار به تهران آمده بودند. اندک‌اندک با مهاجرت ارمنیان از سایر شهرهای ایران مانند تبریز و سلماس و حتی از جمهوری آرتساخ و ارمنی‌های ترکیه بر تعداد خانواده‌های ارمنی ساکن تهران افزوده شد. در سال ۱۷۶۸ میلادی (1147) در زمان سلطنت کریم‌خان زند، ارمنیان تهران اولین کلیسای خود را به نام کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس در کوچه ارامنه بنا کردند.»
عبادتگاه جام‌بران
در روایت دیگری هم آمده که کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس به دست خانواده‌ای ارمنی که به دستور فتحعلی شاه برای شیشه‌بری کاخ گلستان از اصفهان به تهران آمده بودند ساخته شد که به همین دلیل به آن جام‌بران می‌گفتند.
تادئوس و بارتوقیمئوس دو تن از حواریون عیسی مسیح بودند که برای تبلیغ مسیحیت در نیمه نخست سده اول میلادی به ارمنستان مهاجرت کردند و در این راه به شهادت رسیدند. به همین دلیل ارمنیانِ تهران نام این دو حواری مقدس را بر نخستین کلیسای احداث‌شده در پایتخت ایران نهاده‌‌اند.
آنچه در تمام روایت‌ها مشترک است، قدمت این کلیساست که به دوره زندیه برمی‌گردد. این کلیسا که بنایی یک طبقه دارد، از حیاط، تالار مراسم، ایوان، ورودی به تالار، اتاق گوشه جنوب شرقی تالار و فضای نیمه‌باز در شرق تالار تشکیل شده است. از نظر معماری، این کلیسا الگوبرداری تقریباً کاملی از کلیساهای ارامنه جلفای اصفهان است؛ مصالح به‌کاررفته، همان خشت و آجر است و بام کلیسا هم از کاهگل پوشیده شده. در و پنجره‌ها هم همگی چوبی است.
مراسمی به دور از چشم غیرارامنه
این کلیسا، مساحتی معادل 350 متر مربع دارد و فضای شبستان، یک متر پایین‌تر از حیاط مرکزی واقع شده و سطح حیاط هم حدود یک‌متر و نیم از معبر عمومی پایین‌تر است؛ شاید سازندگان بنا به‌عمد ارتفاع آن را نسبت به بناهای هم جوار کاهش داده‌اند. از طرفی، هرچند امکان ارتباط مستقیم حیاط کلیسا با معبر عمومی وجود دارد اما ورودی بنا در انتهای کوچه‌ای اختصاصی و باریک ایجاد شده تا حیاط کلیسا به‌طور کامل از معبر عمومی مجزا شود؛ به نظر می‌رسد سازندگان بنا می‌خواستند دسترسی افراد غیرارمنی را به صحن حیاط دشوار و مراسم مذهبی‌شان را از دید دیگران پنهان کنند. همچنین ورودی اصلی مستقیماً به صحن حیاط کلیسا راه ندارد.
موضوع جالب دیگر در معماری بنای این کلیسا، این است که کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس، بدون برج ناقوس است و زنگ ناقوس آن هم مقابل در ورودی شبستان و در ارتفاعی قرار گرفته که به‌راحتی در دسترس است.
سفرای روسیه و انگلستان زیر گچ‌های کلیسا
در دیوارهای داخلی این کلیسا، تصاویر گل و گیاه و پرندگان هستند که با رنگ‌روغن بر روی دیوارها نقش بسته‌اند. بر سطح سه طاقچه موجود در دیوار غربی شبستان هم، نقوشی به قرینه ترسیم شده که در آن‌ها گلدانی پر از گل در وسط، دو پرنده در دو سوی گلدان و چهار پرنده نشسته بر گل ها به چشم می‌خورند. دو پرنده‌ای که در دو طرف گلدان قرار گرفته‌اند بال‌های خود را گشوده‌اند اما پرندگانی که بر روی گل‌ها نشسته‌اند چهره‌ای زنانه دارند و بر روی سر هر یک از آن‌ها تاجی قرار گرفته. تصاویری از سفرای روسیه ، انگلستان، اسکندر و شاهزاده گرجستان هم بر روی دیوارها دیده می‌شود. برخی از محققان این نقاشی‌ها را اثر هوناتانیان نقاش می‌دانند. البته باید گفت که این نقاشی‌ها، پس از آنکه در سال 1349، گچ دیوار کلیسا در زمان رنگ‌آمیزی فروریخت، دیده شد.
پس از گذر از ورودی کلیسا، قبل از آنکه به حیاط برسیم، چند سنگ قبر هم به چشم می‌خورد که برخی از متوفاهایی که در زیر آن‌ها خوابیده‌اند، غیرایرانی‌اند. تعدادی سنگ قبر هم در حیاط مقابل درِ ورودی شبستان و داخل شبستان کلیسا وجود دارد. سنگ قبرهای بازمانده در کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس از نظر مطالعات باستان شناسی اجتماعی اهمیتی ویژه دارند؛ چراکه عمدتاً افراد شهیر و سرشناس را در کلیسا دفن می‌کردند و شاید این سنگ قبرها چهره‌های شاخص علمی، سیاسی و مذهبی آن دوران را معرفی کنند.
کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس که در کوچه ارامنه‌ی بازار حضرتیِ خیابان مولوی ، واقع شده، در تاریخ ۲۶ آبان ۱۳۷۸ با شماره ۲۵۰۰ در فهرست آثار ملی ا یران به ثبت رسید و در سال 1382، توسط سازمان میراث فرهنگی، مرمت شد.
