تهران و کوچه‌هایش - قسمت شانزدهم؛ مدرسه سپهسالار
پنجشنبه‌های هفت صبح در کوچه باغ‌هایی که قصه می‌گویند
به گزارش هفت صبح| هرچه در تهران بچرخیم، تاریخ تمام نمی‌شود؛ به‌خصوص اگر حوالی میدان بهارستان باشیم. ضلع جنوب شرقی میدان بهارستان، درست کنار ساختمان قدیمی مجلس شورای اسلامی، یکی از بهترین ابنیه تاریخ معماری ایران جا گرفته است؛ مدرسه سپهسالار که اولین و بزرگ‌ترین مسجد و مدرسه عالی پایتخت به شمار می‌رود و نمونه‌ای کم‌نظیر از ترکیب هزاران سال معماری ایرانی است، و باشکوه‌ترین بنای مذهبی در ایران پس از مدرسه چهارباغ اصفهان شناخته می‌شود.
بنای این مدرسه، به سال 1257 شمسی (1296 قمری)، و دوران ناصرالدین‌شاه برمی‌‌گردد. همان زمان که ساخت آن به توصیه حاجی پیرزاده‌نائینی، عارف روشنفکر و مشهور دوران قاجار و توسط میرزا حسین‌خان سپهسالار قزوینی، وزیر خارجه و جنگ وقت، آغاز شد. میرزا حسین‌خان، در سال 1296 در زمینی که قطعه‌ای از باغ سردار بود، ساخت مسجد و مدرسه را آغاز کرد. هرچند که گفته شده ممتحن‌‌الدوله شقاقی مأمور طراحی و اجرای بنا شد اما در واقع او فقط بر ساخت‌وساز آن نظارت داشت و کار اصلی برعهده و استاد حسن قمی، معمار پرآوازه آن زمان بود که بر اساس سنت دیرینه مسجد‌سازی و البته خلاقیت خود طراحی و اجرای آن را آغاز کرد. همچنین از «حاج ابوالحسن معمار» و «استاد جعفرخان معمار باشی کاشانی» به‌عنوان معماران اصلی مسجد و مدرسه یاد می‌شود.
مدرسه سپهسالار، همان بنایی است که هر وقت در خیابان بهارستان قدم بگذاریم، گنبد سفید و فیروزه‌ای آن با هشت گلدسته نمایان می‌شود؛ بیشترین رنگ‌هایی که در آجرهای لعابدار این گنبد به چشم می‌خورد. بلندترین مناره این گنبد، 37 متر و کوتاه‌ترین آن‌ها هم 25 متر است؛ همه هم از آجر ساخته شده‌اند با پوشش کاشی‌کاری‌هایی بسیار زیبا. در اطراف صحن اصلی هم چهار ایوان در چهار جهت اصلی و ۶۰ حجره قرار دارد که دور تا دور این صحن را احاطه کردند. این حجره‌ها با جزئیات زیبایی از گره‌چینی تزئین، و بیشتر برای استراحت طلبه‌ها طراحی شدند. از دیگر تزئینات مسجد سپهسالار، گره‌چینی‌های چوبی، کتیبه‌های خوشنویسی و قاب‌های خاصی است که جذابیت این بنا را دوچندان می‌کند.
جلوخان هشتی و طاق معلق مدرسه
این مدرسه 6 ورودی دارد؛ سه تا از آن ورودی‌ها، شمالی هستند که به‌دلیل ساخت کتابخانه مجلس در سال 1342، مسدود شد. ورودی غربی و اصلی آن در حاشیه خیابان بهارستان، جلوخان و سردری بزرگ و دو لنگه دارد؛ اما دید مستقیم به داخل صحن یا حیاط مرکزی ندارد و به‌وسیله دالانی متحدالشکل به صحن اصلی مدرسه متصل می‌شود. در شرقی این مسجد که به ورودی زنانه معروف بود، از در اصلی کوچک‌تر است. این ورودی جلوخان هشتی خوش‌ترکیب و راهرویی طولانی دارد که به قسمت شمال شرقی صحن مدرسه می‌رسد. در هشتی ورودی شرقی در محوطه نسبتاً کوچکی شبیه چهار سوق، طاقی هفت‌کاسه با نام طاق معلق وجود دارد. در این ترکیب، کاسه وسطی هفت کاسه دیگر را در خود جای داده که از شاهکارهای میرزا جعفرخان معمار باشی قلمداد می‌شود. ورودی جنوبی این بنا با سردری ساده، در کوچه‌ای ۶متری قرار دارد و به حیاط دارالشفا گشوده می‌شود. همچنین، داخل دالان‌های منتهی به ورودی‌ها تزیینات آجری ساده به‌شکل کاسه گنبدهای کوچکی تعبیه شده است.
تکامل فضایی الگوی قدیمی مسجد و مدارس عالی در معماری ایران بعد از اسلام
تزئینات ساختاری دیگری مانند کاربندی و غیرساختاری چون یزدی‌بندی و مقرنس و کاسه‌بندی در ساختمان مسجد به کار رفته و کاشی‌کاری در سطحی وسیع استفاده شده است. از انواع مهم کاشی کاری در این مسجد، معقلی، هفت‌رنگ، خشتی و معرق را می‌توان نام برد که این آخری به دو صورت اسلیمی و گره‌چینی است و معرق برجسته سردر ورودی در نوع خود منحصربه‌فرد شناخته می‌شود. سنگ و تزئینات سنگی در این مجموعه فراوان به کار رفته و از این نظر با دیگر ابنیه دوران قاجار تفاوت دارد و به معماری دوران زندیه شباهت می‌یابد.
بزرگ‌ترین و عجیب‌ترین فضای این مدرسه، شبستان تابستانی یا همان گنبدخانه است؛ پهنای دهانه گنبد آن 15 متر و بلندای آن نیز 34 متر، و در مساحتی حدود یک‌هزارو600 متر مربع قرار گرفته است. از دیگر شاخص‌های این مدرسه چهار مناره است که از بنای اصلی بلندتر هستند و در کنار گنبد شبستان تابستانی جا گرفته‌اند. درمورد این گنبدخانه به جرئت می‌توان گفت که تکامل فضایی الگوی قدیمی مسجد و مدارس عالی در معماری ایران بعد از اسلام محسوب می‌شود. این مسجد یک شبستان زمستانی هم دارد که پشت ایوان شرقی قرار گرفته و دارای 44 ستون سنگی یکپارچه است و بین هر چهار ستون، یک سقف گنبدی‌شکل گچ‌بری‌شده به چشم می‌خورد. محراب عریض این شبستان، نمای سنگ مرمرین دارد و بالای آن مقرنس‌کاری و گچ‌بری شده است؛ مقرنس‌ها و گچ‌بری‌هایی که به‌صورت اسلیمی و کتیبه‌های خطاطی‌شده هستند و تمام آن‌ها را استاد حسین لرزاده، در سال 1350 به‌زیبایی انجام داده است. پیش از این، طاق شبستان زمستانی نمایی آجری داشت. از دیگر تزئینات چشم‌نوازی که نگاه هر مخاطب را به خود جلب می‌کند، پشت پنجره حجره‌هاست که نمونه‌های زیبایی از نرده‌های آهنی دست‌ساز نصب شده است.
گنجینه نسخه‌خطی‌های تهران
در میان تغییراتی که در بنای مدرسه سپهسالار انجام شد، می‌توان به ساخت کتابخانه در مجاورت مسجد اشاره کرد؛ کتابخانه‌ای که در نخستین سال‌های پهلوی دوم و با هماهنگی با ساختمان این بنا، ساخته شد. با اینکه در نقشه اولیه مسجد، فضایی برای کتابخانه در نظر گرفته شده بود، اما تا سالها خبری از ساخت آن نبود. سرانجام در سال 1313 خورشیدی، یعنی آن هنگام که «ماکسیم سیرو» معمار فرانسوی ساخت آن را برعهده گرفت، کتابخانه نیز به این مجموعه اضافه شد تا محل مناسبی برای نگهداری 4000 نسخه خطی که شخص سپهسالار خریداری کرده بود، به وجود آید. امروزه این کتابها به همراه 10.000 کتاب چاپ سنگی در این کتابخانه نگهداری می‌شود. کاشی‌های گنبد هم که در اثر مرور زمان متلاشی شده بودند، در سال‌های 1308 و 1307، به‌زیبایی و باظرافت ترمیم شدند و اطراف گنبد، کلمه "لا اله الاالله" و "محمد رسول الله" به خط کوفی منقوش شد. پس از آن، مسجد و مدرسه سپهسالار 20 خرداد 1315 خورشیدی با شماره 260 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
در مجموع ، مسجد مدرسه سپهسالار کاشی و تزیینات بی‌نظیری دارد. این تزیینات جلوه‌های زیبایی از هنر ایرانی-اسلامی است که بر عظمت و شکوه بنا می‌افزاید. از طرفی، ماهیت کاربردی این مدرسه، آن را نه‌فقط یک معماری، که به‌سان یک شخصیت تأثیرگذار در تاریخ، فرهنگ و هنر کشور تبدیل کرده است.
