تهران و کوچه‌هایش - قسمت پانزدهم؛ عمارت کلاه‌فرنگی عشرت‌آباد
پنجشنبه‌های هفت صبح در کوچه باغ‌هایی که قصه می‌گویند
به گزارش هفت صبح| اگر تهران را تاریخ مصور قاجاری‌ها بنامیم، بی‌راه نگفته‌ایم. در هر کنار این شهر، بنایی از قاجار باقی مانده که روایتگر رویدادهای مهم سیاسی و اجتماعی، و عجین‌شده با هنر و معماری خاص همان دوران است؛ یکی از یادگارهای دوران قاجار در قلب تهران، عمارت کلاه‌فرنگی عشرت‌آباد است؛ همان برادر دوقلوی شمس‌العماره که امروز در گذر از اتوبان صیاد شیرازی، بخشی از این بنا با شیروانی خاصش، دیده می‌شود.
باغ عشرت‌آباد یکی از باغ‌های مشهور تهران قدیم است که در اواسط دوران ناصری، یعنی حدود ۱۲۷۴ خورشیدی به فرمان ناصرالدین‌شاه قاجار در این باغ، عمارت 4طبقه عشرت‌آباد ساخته شد و چهار اصله از درختان باغ آن، به دست او کاشته شد. درست بعد از زمانی که ناصرالدین‌شاه برای اولین‌بار به فرنگ سفر کرد. این عمارت، کاملاً بر اساس طراحی و معماری ایرانی ساخته شد. گفته می‌شود معماری آن را علی‌محمد صانعی (معمارباشی) که از معماران برجسته بود، برعهده داشته و با ابتکار خود، تحول عظیمی در معماری تهران به وجود آورده؛ چراکه با الگوی معماری ایرانی در چهار طبقه بنا شده و طبقه چهارم، شیروانی است؛ در واقع عمارت عشرت‌آباد جزو اولین بناهایی در تهران به شمار می‌رفته که از شیروانی استفاده کرده است.
اولین‌باری که کاغذدیواری به تهران رسید
آن‌طور که داریوش شهبازی، تاریخ‌پژوه روایت می‌کند: «فلز در اواسط سده ۱۹ در اروپا به‌صورت ورق تولید شد و کم‌کم در تهران و بعضی از شهرهای ایران هم از سقف شیروانی استفاده شد. یکی از مشهورترین نمونه‌ها همین عمارت عشرت‌آباد است. آینه‌کاری و مقرنس طبقه سوم که شاه‌نشین نامیده می‌شود، درنهایت زیبایی و دلربایی بود. حتی گفته‌شده که نخستین‌بار کاغذدیواری در همین کاخ استفاده شد.»
در برخی روایت‌ها هم گفته شده که طرح ساختمان و درختکاری باغ، با نظر حاج علی خان ضیاء‌الملک (اعتمادالسلطنه) انجام شده است. در منابع مختلف تصاویر متعددی از عمارت عشرت‌آباد وجود دارد که صورت اولیه عمارت و بناهای مجاور آن را نشان می‌دهد. ازجمله این تصاویر می‌توان به نقاشی محمودخان ملک‌الشعرا (مربوط به سال 1297)، همچنین تصاویری در آلبوم بیوتات و کتاب یادداشت‌هایی از زندگی خصوصی ناصرالدین‌شاه اشاره کرد.
پس از ساخته‌شدن این عمارت، ناصرالدین شاه قاجار دستور می‌دهد تا در کنار آن، حوض گرد بزرگی ساخته و از آب قنات، پر شود. دور تا دور این حوض هم، 30 خانه کوچک دواتاقه به‌شکل نیم‌دایره ساخته شد که در و پنجره چوبی آن‌ها به‌سوی مرکز حوض بود و در هر یک از آن‌ها یکی از زنان شاه زندگی می‌کرد و حتی انیس‌الدوله، سوگلی ناصرالدین‌شاه هم ساکن همین عمارت بود که گفته می‌شود انیس الدوله از این عمارت، بیشتر به‌عنوان شبستان و استراحتگاه شخصی خود بهره می‌برد.
ییلاق ناصرالدین‌شاه بیرون از حصار تهران
نماهای خارجی بنا متشکل از جرزهای آجری با تزیینات کاشی‌کاری درون قاب‌هاست که بر پایه ازاره‌های سنگی حجاری‌شده قرار گفته است. امتداد جرزها و ستون‌ها، قوس بزرگ میانی نما، قوس نیم‌دایره‌ای بالای نما و سرانجام کلاهک فراز بام به همراه هم، یک محور میانی قوی در نمای اصلی بنا ایجاد کرده‌اند.
به‌گواهِ نوشته‌های معیرالممالک، ناصرالدین‌شاه از اواسط بهار از کاخ سلطنتی گلستان خارج می‌شد و برای عیش و عشرت و تفریح به دیگر باغ‌های خودش در گستره تهران می‌رفت. شروع این سفر در بهار و تابستان با اقامت چندروزه در باغ عشرت‌آباد آغاز و با حضور در باغ قصر قجر ادامه پیدا می‌کرد و تا باغ سلطنت‌آباد و باغ های دیگر پیش می‌رفت. در واقع این کاخ، یکی از کاخ‌های ییلاقی ناصرالدین‌شاه بیرون از حصار تهران بود. البته گفته می‌شود که مکان برگزاری مراسم عروسی و تفریحات شاه هم به‌شمار می‌رفته است.
روزگار نظامی کاخ شاهی
بعد از مرگ ناصرالدین‌شاه این باغ و کاخ درونش، چندان مورد اقبال مظفرالدین‌شاه قرار نگرفت و کم‌کم متروکه شد. در دوران محمدعلی شاه و بعد از آن احمدشاه هم گاهگاهی مورد استفاده قرار می‌گرفت ولی چندان رونق نداشت. شهبازی می‌گوید: «بعد از کودتای سال ۱۲۹۹ مدت کوتاهی که سیدضیا طباطبایی نخست وزیر بود از این باغ به‌عنوان زندان استفاده کرد. او تعدادی از رجال سیاسی را بازداشت و محبوسین را به باغ عشرت آباد منتقل می‌کند.» شاید از همان موقع بود که نام این کاخ، با نظامیان همراه شد و پس از سلطنت قاجار، در دوران رضا شاه باغ عشرت‌آباد و این عمارت، با خانه‌های دور حوض، به ارتش سپرده و بعد به شهربانی واگذار شد. حتی زندان درون پادگان هم «زندان عشرت‌آباد» خوانده می‌شد. پس از شهربانی، صاحب بعدی این عمارت و باغ، نیروهای گارد پهلوی بودند. در سال ۱۳۴۸ در بخش شمالی این باغ، بیمارستان لیلا پهلوی متعلق به بهداری ارتش ساخته می‌شود که امروز به نام بیمارستان خانواده می‌شناسیم.
شهبازی می‌گوید: «در آخرین روزهای حکومت پهلوی و در جریان انقلاب اسلامی، تعدادی از سربازان ارتش بدون حضور فرماندهان و افسران ارشد در این پادگان مستقر بودند. زمانی که مردم پادگان را به تسخیر دراوردند، سربازان به سمت مردم تیراندازی کردند. این تیراندازی ۲ ساعت طول کشید. عاقبت مردم به داخل پادگان ریختند و سربازانی که در عمارت عشرت‌آباد مستقر شده بودند، خود را تسلیم کردند. آثار این تیراندازی‌ها هنوز هم بر دیوار کاخ باقی مانده است.»
با پیروزی انقلاب این پادگان توسط نیروی‌های سپاه پاسداران مصادره شد و بعد‌ها به نیروی هوایی سپاه اختصاص یافت که به نام «پادگان ولیعصر» تغییر نام پیدا کرد.
این عمارت، در سال 1346، در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و با توجه به اینکه تمامی هنرهای سده سیزدهم را در خود جمع کرده، می‌توانست به موزه هنرهای ایران تبدیل شود، اما به‌دلیل نظامی بودن محوطه، امکان بازدید، نگهداری و مرمت وجود نداشته و امروز از تمام خانه‌های کوچک دور حوض، محوطه، و درنهایت تمام مجموعه، تنها کاخ اصلی با همان شیروانی معروفش باقی مانده است.
