تهران و کوچه‌هایش - قسمت دوازدهم؛ خانه قوام
پنجشنبه‌های هفت صبح در کوچه باغ‌هایی که قصه می‌گویند
به گزارش هفت صبح| خیابان سی تیر، به‌تنهایی بخش قابل‌توجهی از تاریخ و هنر پایتخت را در دل خود جا داده و نشانه‌های معماری هر دورانی را می‌توان در ساختمان‌های قدیمی آن دید؛ البته در آن استوارترها که تاب ناملایمات و گذر زمان را آورده و هنوز در این خیابان برافراشته مانده‌اند. یکی از آن قدیمی‌ها، خانه قوام‌السلطنه است که در میانه یک باغ قاجاری جا خوش کرده است. این خانه، متعلق به یکی از نامدارترین سیاست‌مداران ایران، قوام‌السلطنه بود که در دو دوره سلطنت متفاوت، در مصدر کار بود؛ اولی قاجار و سپس در دوره پهلوی اول و هر بار یا نخست‌وزیر بود یا وزیر امور داخلی و گاه هم امور خارجه. در این میان، 4 بار هم وزیر امور مالیه و 2 بار هم وزیر جنگ و یک بار، وزیر عدلیه شد. تمام این مسئولیت‌ها از او یک سیاستمدار بانفوذ ساخت و زمانی که در اواخر دوران قاجار، نخست‌وزیر احمدشاه بود، دستور صادر شد که در یکی از بهترین نقاط تهران برای او خانه‌ای بسازند که از همان روز تا امروز، یکی از شاخص‌ترین خانه‌های تهران است و معماری آن زبانزد خاص و عام. چندی بعد از پیشنهاد احمدشاه، قوام‌السلطنه استاد علی محمد معمارباشی را برای طراحی خانه‌ای که قرار بود به او تعلق بگیرد، معرفی کرد. پس‌ازآن، خانه قوام با هنر چیره‌دستانه و کم‌مانند استاد معمارباشی ساخته شد. هزینه ساخت آن را 100هزار تومان برآورد کردند. در آن روزگار، صدهزار تومان پول هنگفتی بود.
این خانه، دواشکوبه است و پنج تالار دارد که در باغی ۷۰۰۰ متری و با هندسه‌ای هشت ضلعی بنا شده و در نمای آجری آن ۵۰ نوع آجرکاری به کار رفته است. پله‌های ورودی، نشانه‌ای از خانه‌های روسی دارند و درهای آن ملهم از هنر مهرازی ایران در دوران سلجوقی است. منبت‌کاری، و گچبری سقف نیز نمونه‌ای باشکوه از هنر ایرانی است. هر چند در زمانی که این خانه در اختیار سفارت مصر بود، گچبریهایی به شیوه‌ی غربی به آن افزوده شده است. پله‌ها و کف‌پوش‌های خانه نیز چوبی است و طرح‌های هندسی مربع، مثلث و دایره دارد. هرچند امروز از هر پله‌ای که بالا می‌روی صدای جیرجیر آن بلند می‌شود، اما پله‌های این خانه تغییری نکرده است، کف ساختمان هم همین‌طور، همه‌چیز همان‌طور است که از ابتدا ساخته شده و فقط تغییراتی جزئی در بعضی بخش‌های آن و به‌دلیل تغییراتی که در کاربری آن ایجاد شد، انجام گرفته است.
خانه قوام، از سال 1300 تا 30 سال بعد، محل اقامت این سیاستمدار بانفوذ ایرانی، ملقب به حضرت اشرف بود و در سال 1330، به سفارت مصر واگذار شد. همان زمان بود که گچبریهایی به سبک اروپایی به بخشی از تالارهای طبقه اول افزوده شد. پس از سفارت مصر، مدتی سفارت افغانستان این خانه را در اختیار گرفت و پس از آن به بانک بازرگانی واگذار شد. تمام این فرازونشیب‌ها تا سال 1355 ادامه داشت و درنهایت در این سال، فرح پهلوی این عمارت قاجاری را برای راه‌‌اندازی موزه خرید. طراحی این موزه را مهندسان ایرانی برعهده گرفتند و ویترین و معماری داخلی آن را هانس هولاین، معمار برجسته اتریشی طراحی کرد. او که از قدیمی‌ترین معماران سبک پست مدرن، در طراحی موزه آبگینه از آثار برجسته تاریخی ایران مانند کاخ تچر، ستون‌های تخت جمشید، قوس‌های صفوی و کعبه زرتشت الهام گرفت و به این ترتیب، خانه تاریخی قوام‌السلطنه، میزبان موزه آبگینه و سفالینه‌های ایران شد.
قدیمی‌ترین شیشه‌های این موزه، لوله‌های شیشه‌ای به نام سیلندر شیشه است که از معبد چغازنبیل کشف شده و مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد است. شیشه‌ها و سفال‌های طبقه اول نیز مربوط به دوره‌های پیش از تاریخ است که قدیمی‌ترین سفال دست‌ساز از دوران اشکانی به دست آمده است. تالار صدف به‌علت شباهت شکل آن به صدف نیمه‌باز به این نام خوانده می‌شود و شامل انواع سفال‌های قرن سوم و چهارم شهر نیشابور است. تالار چهارم زرین نام دارد که به‌خاطر ظروف زرین‌فام که از دوران سلجوقی به جا مانده چنین نامی گرفته و شامل ظروفی می‌شود که دورتادور با خط نسخ و نستعلیق تزیین شده است. همچنین چهره‌های مغولی روی این ظروف خودنمایی می‌‌کنند که با توجه به شهر محل پیدایش، نقوش آن‌ها فرق می‌کند. تالار پنج که لاجورد نام دارد به‌خاطر لعاب‌های یک‌رنگ فیروزه به این نام خوانده می‌شود، و از قرن هفتم و هشتم به جا مانده است.
با نزدیک‌شدن به دوران صفویه، اشیا مصرفی‌تر می‌شود. تزیینات این بخش شامل گلاب‌پاش و صراحی است. همچنین میزی که از دوران قاجار به جا مانده با لعاب هفت‌رنگ و مزین به نقش چهره‌های شخصیت‌های شاهنامه است که نام هر شخص بالای چهره نوشته شده. بخش‌های اداری این موزه در زیرزمین و دبیرخانه و دفتر رئیس در طبقه بالاست. کتاب‌خانه هم که در ضلع شمال غربی قرار گرفته، ۴هزار جلد کتاب فارسی و انگلیسی در زمینه‌های باستان‌شناسی، تاریخ و هنر دارد.
در سال‌های نخست پس از انقلاب، بنیاد سینمایی فارابی در خانه تاریخی قوام‌السلطنه تهران مستقر شد و از همان زمان تاکنون خانه تاریخی قوام‌السلطنه میزبان چهره‌های مشهور و بزرگ سینمای کشور بود. پس از انقلاب، در طرح مرمت خانه تاریخی قوام‌السلطنه در خیابان سی تیر تهران که در محوطه موزه آبگینه واقع شده است، کفسازی، جداره‌سازی و برچیدن بخش‌های الحاقی در یک دهه اخیر در این بنای تاریخی در دستورکار قرار گرفت. گیاهان رونده از دیوارهای این مجموعه حذف شدند و مرمت بخش‌های آسیب‌دیده نیز انجام شد. همچنین بخش‌های اداری افزوده‌شده به این مجموعه در سال‌های قبل نیز برچیده و بنای الحاقی به همان معماری اولیه بازگردانده شد.
خانه قوام‌السلطنه در هفتم اردیبهشت‌ماه 1377 خورشیدی، با شماره‌ی 2014، ثبت ملی شده است. می‌توان گفت که این خانه‌ی تاریخی که هنوز هم میزبان آبگینه و سفالینه‌های تاریخی این سرزمین است، بخت آن را داشته که نه‌تنها در گذر سالیان چیزی از شکوه آن کاسته نشود بلکه زیبایی افزون‌تر و دلخواه‌تری بیابد.
