تهران و کوچه‌هایش - قسمت نهم - تکیه دولت
تکیه دولت، معتبرترین و وسیع‌ترین تکیه‌های تهران که تعزیه‌های دولتی در آن برگزار می‌شد
هفت صبح | تکیه دولت، با فرمان ناصرالدین شاه در سال 1284ه.ق. -البته درمورد تاریخ دقیق ساخت آن، نقل قول‌های متفاوتی وجود دارد- و مباشرت دوستعلی خان معیرالممالک (سرپرست ضرابخانه) طی مدت حدود پنج سال،از 1284 تا 1290 ه.ق. با صرف هزینه‌ای بالغ بر سیصد هزار تومان بنا شد.
در زمان احداث تکیه دولت، در تهران حدود 40 تا 45 باب تکیه وجود داشت که با گذشت زمان بر شمار آن‌ها افزوده شد و به 70 تا 80 تکیه رسید.
در این میان، تکیه دولت به سبب نوع معماری‌اش، بیش از سایر تکایای قدیم تهران همچون «تکیه حیاط شاهی و تکیه حاج میزرا آغاسی» توجه مورخان و هنرشناسان ایرانی و غیرایرانی را به خود جلب کرده بود.
در خصوص علل ساخت تکیه دولت در کتاب تاریخچه کاخ گلستان و ابنیه سلطنتی، نوشته یحیی ذکاء آمده: «معتبرترین و وسیع‌ترین تکیه‌های تهران که تعزیه‌های دولتی در آن برگزار می‌شد، تکیه حاج میرزا آغاسی و تکیه دولت قدیم بود که تکیه عباس‌آباد نیز نامیده می‌شد. استقبال شدید مردم به‌خصوص زنان از نمایش‌های مذهبی، همچنین کوچکی فضای تکیه عباس‌آباد، کار اجرای شبیه‌گردانی را مختل می‌ساخت و اقتضای زمان و اوضاع نیز تکیه بزرگ‌تر و وسیع‌تری را طالب بود، ازاین‌رو ناصرالدین شاه ضمن دستور شروع ساخت بنای شمس‌العماره، فرمانی نیز برای ایجاد تکیه بزرگی در داخل ارگ سلطنتی به دوستعلی خان معیرالممالک صادر کرد.»
درمورد موقعیت دقیق تکیه دولت، تفاوت‌هایی جزِئی در اسناد بهجامانده دیده می‌شود. با وجود این، موقعیت این بنا در جنوب غربی کاخ گلستان، کنار شمس‌العماره و روبه‌روی مسجد شاه سابق را همه تأیید کردند، اما در خصوص قطعه زمین مورد استفاده برای احداث این بنا، پژوهشگران اظهارنظرهای متفاوتی داشتند. برخی معتقدند فقط منزل مسکونی امیرکبیر بعد از مرگش تخریب شده و به این منظور اختصاص پیدا کرده و برخی دیگر هم نوشتند منزل امیرکبیر همراه با زندانخانه دولتی و سیاهچال و انبارهای قدیمی، محل احداث تکیه دولت بوده است.
در کتاب معماران ایران؛ از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار، با استناد به فهرست استاد یحیی ذکاء (مقاله معماران و استادکاران دوره اسلامی) و همچنین در مقاله آقای عنایت‌الله شهیدی با عنوان تکیه دولت و بررسی‌های ناقص و نادرست درباره آن، به نقل از استاد کریم پیرنیا، استاد حسینعلی مهرین به عنوان معمار تکیه دولت ذکر شده است.
معماری تکیه دولت را، برخی محققان همچون خانم کارلاسرنا، دکتر فووریه و لرد کرزن اقتباسی از آلبرت هال لندن یا تماشاخانه‌ها و آمفی تئاترهای غربی دانسته‌اند. البته با توجه به اینکه سفر اول ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1290 هجری قمری انجام گرفته و طبق اسناد، تکیه دولت طی سال‌های 90-1284 ه.ق ساخته شده بود، این نظر کمی تأمل‌برانگیز است. سایر پژوهشگران ازجمله بهرام بیضائی، مهدی فروغ و یحیی ذکاء هم معتقدند که ساختمان تکیه دولت بر اساس طرح میدان‌ها، برخی کاروانسراها و تکایا طراحی و ساخته شده بود.
شکل کلی بنای تکیه دولت از بیرون به‌صورت منشور هشت‌ضلعی بود که در داخل به یک استوانه کامل با قطر میانی حدود 60 متر تبدیل می‌شد. این بنا با ارتفاعی حدود بیست‌وچهار متر در چهار طبقه -با احتساب سرداب‌ها و زیرزمین- با مساحت تقریبی 3824 متر مربع و گنجایش حدود بیست‌هزار نفر طراحی شده بود.
تکیه دولت سه ورودی داشت: ورودی اصلی و بزرگ در ضلع شرقی تکیه برای مردان، با دری دو لنگه و سردری جناغی؛ ورودی ضلع غربی برای زنان، از سمت میدان ارگ با سردر جناغی و شش مناره کوچک در دو طرف که با کاشی معقلی پوشیده شده بود و ورودی سوم، راهرو پر پیچ و خم و تاریکی بود که قسمت شاه‌نشین تکیه را به ضلع جنوبی کاخ گلستان وصل می‌کرد و شاه برای ورود به تکیه از آن می‌گذشت.
تکیه دولت تا پایان دوره قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفت و می‌توانیم به تشییع جنازه ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه در آن‌جا اشاره کنیم و این موضوع که در محرم 1326ه.ق نیز محمد علی شاه، مطابق رسم همه‌ساله، به تکیه رفت و در اثر ازدحام جمعیت تلفاتی به بار آمد. آخرین‌باری هم که در زمان قاجار تکیه دولت مورد استفاده قرار گرفت، مربوط به مجلس مؤسسانی بود که در 15 آذر 1304 تشکیل شد و احمد شاه خلع و رضا خان به ریاست حکومت موقت منصوب شد.
تکیه دولت، پس از مشروطه با نفوذ و تأثیر فرهنگ و هنر غرب بر کشور و پیدایش تئاتر و نمایش جدید در ایران، ارزش و اهمیت پیشین خودش رو از دست داد. حتی گاهی مراسمی غیر از اجرای تعزیه در آن برگزار شد. نمونه‌اش هم این بود که در سال 1302 و 1304 ه.ش، با مرمت قسمت‌هایی از تکیه، آن را برای برگزاری «نمایشگاه امتعه وطنی» و «تشکیل مجلس مؤسسان» در نظر گرفتند.
تکیه دولت، عظیم‌ترین نمایش‌خانه تاریخ ایران، سال‌ها متروک و نیمه‌مخروبه بود تا اینکه در 1325 ه.ش برای ساخت بانک ملی شعبه بازار آن را تخریب و بیشتر عرصه‌اش، زیربنای بانک شد.
