خاکسپاری تمدن زیر سایه توسعه
تاریخ ایران و عراق به سرنوشت مشترکی محکوم شده‌اند
هفت صبح| در دل شهر باستانی کوفه، تپه سیاغ از آخرین بازمانده‌های عصر طلایی قرون هفتم و هشتم میلادی در معرض نابودی قرار گرفته است. طاق کسری شاهکار معماری ساسانی در تیسفون نیز زیر سایه قانون سرمایه‌گذاری عراق و توسعه شهری نفس‌های آخر را می‌کشد.
این دو گوهر تاریخی که یکی یادگار شکوه کوفه و دیگری نماد عظمت ایران باستان است حالا برابر بولدوزرهای سوداگران به زانو درآمده‌اند. تپه سیاغ با بازارهای زرگرها و صرافانش و طاق کسری با طاق عظیم سی‌و‌هفت متری‌اش، هر دو بخشی از هویت فرهنگی ایران و عراق و منطقه‌اند که در خطرند.
قانون سرمایه‌گذاری عراق با جذب سرمایه، می‌بایست اقتصاد کشور را جان ببخشد اما به ابزاری برای تخریب میراث فرهنگی تبدیل شده است. این گزارش قصه‌ای از نبرد برای نجات این گنجینه‌هاست. از اعتراضات مردمی در کوفه تا سکوت باستان‌شناسان از ترس جریمه. در ایران نیز، مترو، سدسازی و توسعه بی‌رحمانه، میراثی چون تخت‌جمشید و بیشاپور را تهدید می‌کند.
گنجینه‌هایی در سایه تهدید
فراتر از طاق کسری، عراق میزبان دیگر آثار ارزشمند دوره ساسانی است که پیوند عمیقی با تاریخ ایران باستان دارند. این محوطه‌ها که برخی از آن‌ها به دلیل موقعیت استراتژیک عراق در قلب امپراتوری ساسانی شکل گرفته‌اند، نه تنها از نظر باستان‌شناسی بلکه از منظر هویت فرهنگی منطقه نیز اهمیتی جهانی دارند. با این حال، این آثار نیز مانند طاق کسری و تپه سیاغ، با تهدیدات ناشی از توسعه شهری، کمبود بودجه برای حفاظت و کاوش‌های غیرعلمی روبه‌رو هستند.
پایتخت ساسانیان زیر اجرای قانون سرمایه‌گذاری
یکی از این آثار، بقایای کاخ‌های ساسانی در مدائن است. مدائن (تیسفون)، پایتخت ساسانیان علاوه بر طاق کسری، شامل بقایای کاخ‌های سلطنتی و بناهای اداری بود که برخی از آن‌ها هنوز در زیر خاک مدفون‌اند. بر اساس گزارش مجله باستان‌شناسی عراق کاوش‌های محدود در این منطقه نشان‌دهنده وجود دیوارنگاره‌ها و سازه‌های آجری با تزئینات گچبری است که شباهت زیادی به کاخ‌های تخت‌جمشید و بیشاپور دارند. با این حال، توسعه زیرساخت‌های شهری در اطراف مدائن، به ویژه پس از اجرای قانون سرمایه‌گذاری، این محوطه‌ها را در معرض تخریب قرار داده است.
آتشکده‌ها خاموش می‌شوند
آتشکده‌های ساسانی در نزدیکی بغداد و کربلا نیز از دیگر آثار مهم ایران باستان در عراق هستند. این محوطه به دلیل نزدیکی به مناطق مسکونی و پروژه‌های عمرانی، در فهرست آثار در معرض خطر قرار دارد. همچنین، پل‌های ساسانی در مناطق غربی عراق، مانند پل انبار در نزدیکی فلوجه، از دیگر یادگارهای این دوره‌اند. پل انبار با طاق‌های سنگی و سیستم آب‌رسانی پیشرفته‌اش، نمونه‌ای برجسته از فناوری ساسانی است. اما فرسایش طبیعی و بی‌توجهی، این پل را نیز در آستانه تخریب قرار داده است.
قانون سرمایه‌گذاری: شمشیری بر گردن تاریخ
قانون سرمایه‌گذاری عراق، که سال ۲۰۰۶ تصویب و در سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۵ اصلاح شد، به شرکت‌ها اجازه می‌دهد با درخواست تغییر کاربری محوطه‌های باستانی، آن‌ها را به زمین‌های تجاری یا مسکونی تبدیل کنند. منتقدان می‌گویند این قانون، که قرار بود توسعه اقتصادی را شتاب دهد، به ابزاری برای تخریب میراث فرهنگی کشور تبدیل شده است. به گفته یکی از باستان‌شناسان که نمی‌خواسته نامش فاش شود: «آن‌ها با مجوز قانونی، تاریخ این سرزمین را نابود می‌کنند.»
طاق کسری: میراث ایران در قلب تیسفون
برجسته‌ترین اثر ایران باستان در عراق، طاق کسری (یا ایوان مدائن) در تیسفون است. این بنای عظیم، که بین قرون سوم تا ششم میلادی ساخته شد، با طاق ۳۷ متری و نمای آجری خیره‌کننده‌اش، یکی از شاهکارهای معماری جهان باستان به شمار می‌رود.
طاق کسری نه تنها از نظر معماری اهمیت دارد، بلکه به عنوان مرکز سیاسی و فرهنگی امپراتوری ساسانی، شاهد رویدادهای تاریخی بزرگی بوده است. براساس گزارش‌های یونسکو (۲۰۲۳)، این بنا به دلیل فرسایش طبیعی، نبود بودجه برای مرمت و توسعه شهری در اطراف تیسفون در وضعیت نگران‌کننده‌ای قرار دارد. پروژه‌های ساخت‌وساز در سال ۲۰۲۱ موجی از نگرانی را برانگیخت، اما تلاش‌ها برای ثبت آن در فهرست میراث جهانی یونسکو هنوز بی‌نتیجه مانده است.
ماجرای تپه سیاغ و سودای سوداگران
تپه سیاغ در مرکز شهر مدرن کوفه قرار دارد، جایی که زمین‌ها ارزشی سرسام‌آور دارند. در سال ۲۰۱۷، شرکتی به نام «دیوار اندلس» درخواست ساخت مجتمع مسکونی در این محوطه را مطرح کرد، اما به دلیل اهمیت تاریخی تپه، درخواستش رد شد. با این حال، در سال ۲۰۲۳، اداره سرمایه‌گذاری نجف در تصمیمی بحث‌برانگیز، این زمین را به دو بخش تقسیم کرد و اجازه ساخت‌وساز در بخش کوچک‌تر را صادر کرد.
منتقدان این تقسیم‌بندی را خودسرانه و بی‌معنا می‌دانند.اواخر سال گذشته، طبق اسناد قضایی، شرکت دیوار اندلس بار دیگر برای توسعه بخش بزرگ‌تر درخواست داد و در نهایت، در ماه مارس، مجوز ساخت مجتمعی مسکونی به ارزش ۷۷ میلیون دلار را دریافت کرد.
خشم عمومی و سکوتی از سر ترس
تصمیم برای ساخت و ساز در تپه سیاغ موجی از اعتراضات را در کوفه و نجف برانگیخت. شبکه‌های اجتماعی پر شد از انتقادات تند و تیز، پدیده‌ای که در عراق چندان معمول نیست. این وضعیت برای آثار ایران باستان نیز صدق می‌کند. فعالان میراث فرهنگی در ایران و عراق بارها نسبت به وضعیت طاق کسری و دیگر آثار ساسانی هشدار داده‌اند، اما فقدان همکاری بین‌المللی و محدودیت‌های سیاسی مانع از اقدامات موثر شده است. به گزارش گاردین (۲۰۲۱)، گروه‌های محلی در عراق تلاش کرده‌اند با برگزاری کمپین‌های آگاهی‌بخش، توجه جهانی را به این آثار جلب کنند، اما تاکنون نتیجه ملموسی حاصل نشده است.
از کوفه تا سی‌و‌سه پل اصفهان؛ توسعه برابر تمدن
تپه سیاغ، طاق کسری و دیگر یادگارهای باستانی عراق زیر سایه قانون سرمایه‌گذاری و سوداگری شهری در آستانه نابودی‌اند. اما این قصه تنها به عراق ختم نمی‌شود؛ در ایران نیز، میراث کهن با تهدیداتی چندوجهی دست‌وپنجه نرم می‌کند. توسعه بی‌محابا، چه در قالب بولدوزرهای کوفه و چه در پروژه‌های عظیم ایران، گنجینه‌هایی را که قرن‌ها پابرجا بودند به زانو درآورده است.
غارت و تخریب عمدی بدون ناجی نفس ایران را گرفته
در ایران، این داستان با رنگ‌وبویی دیگر تکرار می‌شود. پروژه‌های مترو، که قرار بود رگ‌های حیاتی شهرهای بزرگی چون اصفهان، تهران و تبریز باشند، گاه به جای پیشرفت، تاریخ را زیر خاک مدفون کرده‌اند. در اصفهان، سال ۱۳۸۸، دستگاه حفاری مترو به پی سی‌وسه‌پل نزدیک شد و زنگ خطر را برای این شاهکار صفوی به صدا درآورد.
در تهران، بقایای قاجاری در خیابان مولوی زیر شتاب پروژه خط شش گم شد و ارتعاشات خط هفت، موزه ملی ایران را تهدید می‌کند. تبریز نیز با گودبرداری‌های عمیق مترو، بازار تاریخی‌اش را به لرزه درآورده است. فرونشست زمین، که مطالعه‌ای در سال ۱۳۹۲ آن را به حفاری‌های مترو نسبت داد، کابوسی برای بناهای تاریخی در خاک‌های سست این شهرهاست. اما مترو تنها تهدید نیست.
توسعه شهری، با ساخت‌وسازهای بی‌رویه، تپه هگمتانه در همدان و بافت تاریخی شیراز را در چنگال خود گرفتار کرده است. سدسازی، محوطه‌های باستانی را در تنگه بلاغی و خوزستان غرق کرده. سد سیوند، یادگارهای هخامنشی را بلعید و سد گتوند، آثار ایلامی را به زیر آب برد. فرسایش طبیعی و تغییرات اقلیمی نیز بی‌رحمند: باران‌های اسیدی، سنگ‌نگاره‌های تخت‌جمشید را می‌خورند و توفان‌های شن، شهر سوخته را در سیستان دفن می‌کنند.
معدن‌کاوی، با انفجارهایش، تپه حسنلو و محوطه‌های ساسانی یزد را به لرزه درآورد. غارت و تخریب عمدی، از جیرفت تا نقش‌برجسته‌های ساسانی، زخم‌های عمیقی بر پیکر تاریخ زده و کمبود نگهبان، این فاجعه را آسان‌تر کرده است. حتی گردشگری، که می‌توانست ناجی باشد، با بی‌برنامگی، کتیبه‌های بیستون و آجرهای چغازنبیل را فرسوده است.
منبع: روزنامه هنر لندن
نویسنده: ملیسا گرانلاند
