شش زخم عمـیق بر پیـکر میراث ایران
آسیب به مسجد عتیق، حفاری در بهشت زهرا، تعطیلی موزه قرآن سرقت از ماهان و تهدید تخت جمشید تنها چند مورد از تخریب‌های میراث فرهنگی کشور در دو ماه گذشته است
هفت صبح، مرجان حاجی‌رحیمی| بسیاری از کشورها به‌ویژه کشورهای حاشیه خلیج پارس از آنجا که قرن‌ها و هزاره‌ها پس از شکل‌گیری کشور ما به وجود آمدند، برای ایران که کهن‌ترین سرزمین دنیاست، معاصر به شمار می‌روند، اما با این حال، همان داشته‌های اندک تاریخی خود را چنان حفظ و معرفی می‌کنند که جهان را به تحسین وادار می‌کند. اما در ایران این‌گونه نیست، اهم آن به دلیل ندانستن و ناآگاهی است، کودکی که در مدرسه با تاریخ خود آشنا نمی‌شود، در بزرگسالی نمی‌تواند حافظ آن باشد.
بخش دیگری از آن هم شاید به‌دلیل بیکاری و فقر و نبود مشاغل درآمدزاست، اگر مردم درآمد کافی داشتند، خانه‌های قدیمی خود را تخریب نمی‌کردند تا آپارتمان چندین طبقه بسازند که به سود برسند، اصلا شغل بساز و بفروشی به وجود نمی‌آمد که همچون خوره به جان بافت‌ها و بناهای تاریخی کشور بیفتد یا برای به دست آوردن پول با فلزیاب و گنج‌یاب به جان محوطه‌ها و تپه‌های باستانی نمی‌افتادند.
اما دلیل سوم، تنوع و تکثر آثاری است که در ایران موجود است و این از کشوری با هفت هزار سال تمدن اصلا بعید نیست. بنابراین در این کشور هر روز با اخبار تخریب و دزدی و قاچاق آثار تاریخی مواجه می‌شویم که گرچه دردناک است اما از دست ما خارج است و برای کنترل آن سیاستگذاری ملی نیاز است.
به بهانه روز و هفته جهانی موزه می‌خواهیم بخشی از اتفاقات ناخوشایند میراث فرهنگی را تنها در دو ماهه اول امسال یعنی فروردین و اردیبهشت بررسی کنیم. این روز در سال ۱۹۷۷ توسط شورای بین‌المللی موزه‌ها (ICOM) با هدف ایجاد فرصتی برای فعالان حوزه موزه، پژوهشگران و عموم مردم نامگذاری شد تا درباره چالش‌ها و مأموریت‌های موزه‌ها گفت‌وگو کنند.از سال ۱۹۷۷ تاکنون، هر سال یک موضوع یا شعار خاص برای این روز انتخاب می‌شود که شعار امسال، آینده موزه‌ها در جوامع رو به تغییر است.
آسیب به بنای فرهنگی توسط گروه فیلمبرداری
برای دومین بار گروه فیلمبرداری نرگس آبیار به بناهای تاریخی ایران آسیب رساندند. بار نخست آبیار برای ساخت فیلم «سووشون» زنده یاد سیمین دانشور، در باغ ثبت ملی عفیف‌آباد دکور ساخت و دخل و تصرف در بنای ثبت ملی وارد کرد، گرچه این اتفاق در سال 1400 رخ داد اما گویا مواخذه و تنبیهی برای آبیار وجود نداشت چراکه برایش درس عبرتی نشد و این بار فروردین 1404 خبر آسیب گروه فیلمبرداری او برای مجموعه «بامداد خمار» در مسجد عتیق قزوین منتشر شد.
در این آسیب، بخشی از دیوار آجری یکی از شبستان‌های شمال شرقی مسجد عتیق قزوین، رنگ تیره پاشیده شد و رد وسایل صحنه‌سازی به صورت مشخص باقی ماند. فیلمبرداری سریال «بامداد خمار» اوایل تابستان ۱۴۰۳ در مسجد جامع قزوین تا حدود آبان‌ماه ادامه داشت، گرچه روابط عمومی این سریال، تخریب در مسجد عتیق اصفهان را شایعه و بی اساس عنوان کرد اما شواهد چیز دیگری نشان می‌داد. نکته قابل توجه در این مورد این است که اگر فضاهای تاریخی ایران تخریب نمی‌شد، یک کارگردان برای ساخت یک سریال، مجبور نمی‌شد مسجد را برای نشان دادن بازار دکور کند.
کاوش در بهشت زهرا
در ایام نوروز خبری منتشر شد مبنی بر کشف محوطه باستانی در قطعه 252 بهشت زهرای تهران. احمد علوی، رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای شهر تهران در این باره گفت: عوامل بهشت‌زهرا در قطعه ۲۵۲ در حال تامین زیرساخت‌ها بودند که برخی از کسانی که کارشان پیدا کردن دفینه است به سراغ عوامل بهشت زهرا می‌روند و می‌گویند اینجا احتمالا چیزی دفن شده و چرا که در گذشته این محله خارج از تهران بود که پس از آن محوطه را محصور می‌کنند. کاوش به صورت مشترک با نهادهای امنیتی و وزارت میراث فرهنگی صورت می‌گیرد اما در آنجا چیزی نبود.
اما کارشناسان میراث فرهنگی استان تهران خیلی دیر خبردار شدند. محسن سعادتی، معاون میراث فرهنگی استان تهران در واکنش به حفاری صورت گرفته و اظهارات مطرح شده درباره انجام این حفاری با مجوز رسمی و در حضور نمایندگان میراث فرهنگی، اعلام کرد: اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان تهران هیچ‌گونه هماهنگی، مشارکت یا اطلاعی در خصوص فعالیت‌های ادعاشده در این محدوده نداشته و هیچ مجوزی برای گمانه‌زنی یا حفاری از سوی این نهاد صادر نشده است. معاون میراث فرهنگی استان تهران تاکید کرد: هرگونه فعالیت مرتبط با کاوش یا حفاری در مناطق دارای ظرفیت میراثی، مستلزم اخذ مجوز رسمی از مراجع ذی‌صلاح و نظارت کارشناسان میراث فرهنگی است که در این مورد خاص، هیچ‌گونه درخواستی به این اداره کل ارائه نشده و نماینده‌ای از سوی ما در محل حضور نداشته است.
کم شدن 18 هزار مترمربع فضای موزه‌ای
از دیگر اخباری که جامعه موزه‌داری کشور را شوکه کرد، جابه‌جایی موزه قرآن بود. موزه ملی قرآن در ماه رمضان همزمان با تعطیلات نوروز، تعطیل اما خبرش اردیبهشت ماه منتشر شد. این موزه در دهه ۷۰، با پیگیری روانشاد حسن حبیبی و بر اساس طرح معماری بهروز احمدی، در ساختمانی مدرن و متناسب با کاربری موزه در تقاطع خیابان‌های امام خمینی و ولیعصر راه‌اندازی شد.
در دل این موزه، آثار منحصربه‌فردی نگهداری می‌شود، از قرآن‌های خطی دوره تیموری و صفوی تا نسخه‌هایی با قدمت بیش از هزار سال، آثار خوشنویسان بزرگی چون میرعماد، عبدالمجید طالقانی و وصال شیرازی. اما به یکباره تعطیل و قرآن‌های آن به کاخ موزه سعدآباد منتقل شد. سیداحمد محیط طباطبایی، رئیس ایکوم ایران، وسعت موزه قرآن را بیش از 18 هزار مترمربع نامید و عنوان کرد که موزه قرآن بسیار مناسب با شأن این کتاب الهی بود و حالا فضایی به این وسعت در کاخ سعدآباد وجود دارد که جایگزین شود. به گفته فخرالدین صابری، مدیر موزه ملی قرآن، «جمع‌آوری و جابه‌جایی آثار موزه ملی قرآن از دوشنبه هفته گذشته، یعنی ١۵ اردیبهشت ماه ١۴٠۴ آغاز شد.
درگیری با دزدان در تخت جمشید
تخت جمشید به همراه میدان نقش رستم اصفهان و معبد چغازنبیل خوزستان نخستین آثار ایرانی هستند که به همت زنده یاد باقر فیروززاده در سال 1358 در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت شدند. یعنی 46 سال است که این آثار نه تنها به ایران بلکه میراث معنوی همه جهان شمرده می‌شود اما با این حال از تخریب و سرقت در امان نمانده است. در آستانه روز جهانی موزه، مأموران یگان حفاظت وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان فارس با رصد تحرکات قاچاقچیان اشیاء تاریخی متوجه فعالیت یک گروه از این افراد در محدوده تخت جمشید می شوند.
این قاچاقچیان قصد سرقتِ یکی از گورنبشه که گفته می‌شود مربوط به دوران ساسانی است را در حریم تخت جمشید داشتند که با توجه به شناسایی تحرکات قبلی نسبت به سرقت و تخریب این کتیبه، نیروهای یگان حفاظت در آن منطقه کمین کرده بودند.گرچه سارقان دستگیر شدند اما بخشی از کتیبه ساسانی برای همیشه از بین رفت. متن این کتیبه چنین بود:«این دخمک، پورگ، پسر آدور روشن، برای روان خویش، فرمود کردن، او را بهشت بهرش باد» این کتیبه را 90 سال پیش هرتسفلد آلمانی کشف و ترجمه کرد.
سرقت از موزه شاه نعمت الله ولی
باز هم در آستانه روز جهانی موزه، فیلمی منتشر شد که در آن پیرمردی جعبه‌ای پلاستیکی را در دست داشت که گویا در آن قرآن‌های خطی ایلخانی و سکه‌های تاریخی مربوط به موزه شاه نعمت‌الله ولی ماهان پنهان شده بود. گرچه سارقان دستگیر شدند و قرآن‌ها به موزه بازگشت. ۲۰ نسخه قرآن متعلق به دوره ایلخانی در این موزه وجود داشته که چهار نسخه آن منحصربه‌فرد و جهانی بوده است و سارق اصلی که مردی 42 ساله بوده بابت بدهی این قرآن‌ها را دزدیده، او این کار را با همدستی افراد دیگری انجام داد. مشخص نیست کدام نسخه‌ها به سرقت رفته‌اند و آیا تمامی آنها از منزل سارق کشف شده‌اند یا او موفق شده است بعضی از آنها را در فاصله چندروز بعد از سرقت به فروش برساند؟
یکی از بزرگترین مشکلات تاریخ کشور، ثبت نشدن اموال تاریخی است که در اختیار دیگر نهادها غیر از وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی وجود دارد. نهادهایی که اموال تاریخی در اختیار دارند همچون وزارت امورخارجه، بنیاد مستضعفان و جانبازان، سازمان اوقاف، بانک‌ها و غیره. وزارت میراث فرهنگی سامانه‌ای به نام جام دارد که همه اموال تاریخی فرهنگی موزه‌ها باید در آن ثبت شوند. ثبت آنها یکی از مهمترین اقدامات برای جلوگیری از قاچاق و فروش است چرا که با استناد به آن ثبت حتی در صورت خروج آثار تاریخی از کشور می‌توان آنها را به ایران بازگرداند.
تخریب خانه تاریخی تبریز
در هفته میراث فرهنگی آخرین خانه تاریخی خیابان بهار تبریز نیز تخریب شد و یکی از دوستداران میراث تبریز، فیلم لحظات تخریب آن را در اینستاگرام منتشر کرد اما اداره میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی در این باره هیچ واکنش نشان نداد. خانه تاریخی حاج خلیل قره باغی مربوط به اواخر دوره قاجار بود. این خانه در خیابان بهار و نبش کوچه شهیدجوادی فام قرار داشت. شاخصه‌های تزیینی این خانه آجرکاری‌های بسیار زیبا در سردر و دو نمای اصلی و گچ‌بری‌های ستون‌ها در داخل بنا بود.
خانه‌ای که به دست خود حاج خلیل قره‌باغی معمار و بنا ساخته شده بود. حاج خلیل مرد با ایمان و مهربانی بود که بدون هیچ چشم داشتی موتورخانه‌های مسجد سفید را در ایام پیری تعمیر می‌کرد. خانه با یک سردر باشکوه آجرکاری که کمی از کف در پایین قرار داشت وارد یک هشتی می‌شد و از دالان به حیاط هدایت می‌شد. در دو بخش شمالی و جنوبی ساختمان و حیاط در وسط قرار داشت. نمای اصلی(جنوبی) دو طبقه و نمای شمالی نیز طبقه همکف و زیرزمین را شامل می‌شد که با این مشخصات هرگز در فهرست آثار ملی قرار نگرفت.
