جنگ خاموش کاغذ و پیکسل در ذهن شما

هفت صبح، مهسا کلانکی | آناتول فرانس زمانی گفته بود: «کتاب افیون غرب است». (به تقلید از جمله مشهور مارکس.) صرف نظر از اینکه افیون خوب است یا بد، تیراژ کتاب در ایران و نسبت‌اش با آمار جمعیت نشان می‌دهد که افیون ما ایرانی‌ها، کتاب نیست.
 

جریان کتاب‌های صوتی در ایران از دهه‌های اخیر پیشرفت چشمگیری کرده است. اگر نتوانیم جامعه هنرهای نمایشی (یعنی قصه‌گویان و تئاترهای رادیویی) را بانی آن بدانیم، اما از نقش آنان نمی‌توانیم به راحتی گذر کنیم. نمونه چنین آثاری در آرشیوهای مختلف، حتی رادیویی دردسترس همگان است که قلمرویی از نمایشنامه‌ها و رمان را در برمی‌گیرد.اما در سال‌های اخیر کتاب‌های دیجیتال و پادکست‌ها وارد بازار نشر شده‌اند و در حال حاضر رقابتی تنگاتنگ با کتاب‌های کاغذی دارند. دلیل این رقابت اما زیاد دور از ذهن نیست. این نمونه‌های دیجیتال هم ارزان‌ترند و هم در دسترس‌تر.

 

‌فرهنگسازی

 مسلما هر ابزاری که وارد جامعه می‌شود باید درباره آن فرهنگ‌سازی‌هایی صورت بگیرد. به طور مثال شبکه‌های اجتماعی زیربنای فضای مجازی هستند که استفاده بیش از حد از آن‌ها، گاهی فرصتی برای رسانه‌های کاغذی مانند کتاب، روزنامه و نشریات می‌شود.

دانش و مهارت لازمه کار با ابزار جدید

طبیعی است که مواجه شدن با ابزارهای جدید ممکن است مشکلاتی برای هرکس به همراه داشته باشد اما شکایت کردن و نگرانی کار به جایی نمی‌برد. پس باید دانش و مهارت لازم برای آن ابزار را کسب کرد. اینترنت و فضای مجازی مانند چاقو می‌ماند،‌ باید نحوه استفاده از این فضا را دانست و فضای پیچیده را به رسمیت شناخت و آگاهی لازم استفاده از آن را به کاربران این فضا آموزش داد. 

 تجربه حسی و عاطفی عمیق‌تر

لمس کاغذ، بوی کتاب و ورق زدن صفحات، تجربه‌ای چندحسی ایجاد می‌کند که از نظر روان‌شناسی، احساس لذت و ارتباط عاطفی با محتوا را افزایش می‌دهد. این ویژگی به ویژه برای کودکان و نوجوانان مهم است، زیرا مطالعه را به فعالیتی جذاب‌تر تبدیل می‌کند و انگیزه یادگیری را افزایش می‌دهد.

 کاهش خستگی چشم و استرس دیجیتال

صفحات کاغذی نور ساطع نمی‌کنند و فشار کمتری به چشم وارد می‌کنند، بنابراین مطالعه طولانی‌مدت با کتاب چاپی کمتر خسته‌کننده است. در مقابل نور آبی صفحات دیجیتال می‌تواند باعث خستگی چشم، سردرد و اختلال خواب شود که بر یادگیری تاثیر منفی می‌گذارد.

‌بهبود درک مطلب و یادآوری اطلاعات

مطالعات متعدد، از جمله تحقیقات دانشگاهی در نروژ و ژاپن نشان داده‌اند که خوانندگان کتاب‌های کاغذی، در مقایسه با خوانندگان دیجیتال اطلاعات را بهتر درک می‌کنند و برای مدت طولانی‌تری به خاطر می‌سپارند. دلیل این امر ممکن است به حافظه فضایی مربوط باشد، مغز ما موقعیت مطالب را در صفحات کتاب مثلا «بالای صفحه سمت چپ» ثبت می‌کند و این نشانه‌های بصری به یادآوری کمک می‌کنند.

 تقویت یادگیری عمیق‌تر

مطالعه کاغذی معمولا کندتر از مطالعه دیجیتال انجام می‌شود اما این کندی به پردازش عمیق‌تر مطالب منجر می‌شود. امکان حاشیه‌نویسی، علامت‌گذاری و ورق زدن فیزیکی کتاب، تعامل بیشتری با متن ایجاد می‌کند و به یادگیری فعال کمک می‌کند.

 کاهش استرس و افزایش آرامش

مطالعه کتاب فیزیکی به عنوان یک فعالیت بدون صفحه‌ نمایش، می‌تواند سطح کورتیزول (هورمون استرس) را کاهش دهد و به عنوان نوعی مدیتیشن فعال عمل کند.

  ایجاد عادات سالم مطالعه

کتاب‌های چاپی معمولا در محیط‌های خاص (مانند کتابخانه یا مبل راحتی) مطالعه می‌شوند که این امر به ایجاد روال منظم و اختصاصی برای مطالعه کمک می‌کند.

 بهبود مهارت‌های خواندن در کودکان

تحقیقات نشان می‌دهند کودکانی که با کتاب‌های چاپی مطالعه می‌کنند در مقایسه با کودکانی که از دستگاه‌های دیجیتال استفاده می‌کنند، درک مطلب بهتری دارند و خواندن آن‌ها روان‌تر است. کتاب‌های کاغذی به کودکان کمک می‌کنند تا توالی صفحات، نشانه‌های بصری و ساختار داستان را بهتر درک کنند.

کاهش وابستگی به فناوری

جدا شدن از دنیای دیجیتال حتی برای مدت کوتاه، به کاهش اضطراب ناشی از فضای مجازی و بهبود سلامت روان کمک می‌کند. به عنوان مثال نتایج چند تحقیق اخیر در زمینه مزایا و معایب یادگیری دیجیتال و کاغذی در زمینه بیش‌فعالی، عدم‌تمرکز و توجه داده فوق را تایید می‌کند. مطالعه دیجیتال (از طریق گوشی، تبلت، کامپیوتر یا کتاب‌خوان‌های الکترونیکی) می‌تواند تأثیرات متفاوتی بر افراد مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD)  داشته باشد. برخی از این تاثیرات مثبت و برخی منفی هستند که در ادامه به صورت خلاصه ذکر می شوند:

 تمرکز بهتر و کاهش حواس‌پرتی

کتاب‌های کاغذی فاقد نوتیفیکیشن، تبلیغات، لینک‌ها و سایر عوامل حواس‌پرتی هستند که در دستگاه‌های دیجیتال وجود دارند. این ویژگی به ویژه برای افرادی که تمرکز پایینی دارند (مانند مبتلایان به ADHD) یا در معرض حواس‌پرتی هستند، مفید است.

تاثیرات مطالعه دیجیتال بر

منفی

1-افزایش حواس‌پرتی و کاهش تمرکز

صفحات دیجیتال معمولا حاوی لینک‌ها، تبلیغات، نوتیفیکیشن‌ها و امکانات چندرسانه‌ای هستند که می‌توانند تمرکز فرد مبتلا به ADHD را به‌راحتی مختل کنند. جابه‌جایی بین تب‌ها و برنامه‌های مختلف (چندوظیفگی) برای این افراد وسوسه‌انگیز است و مطالعه عمیق را دشوار می‌کند.

2 - خستگی ذهنی سریع‌تر

نور آبی صفحه ‌نمایش می‌تواند باعث خستگی چشم و کاهش تمرکز در بلندمدت شود. افراد  ADHD معمولا در پردازش اطلاعات دیجیتال سریع‌تر خسته می‌شوند، زیرا مغز آن‌ها نیاز به تلاش بیشتری برای فیلتر کردن محرک‌های اضافی دارد.

3 - کاهش درک مطلب و یادآوری

مطالعات نشان می‌دهند که خواندن از روی صفحه نمایش (به ‌ویژه مطالب طولانی) در مقایسه با کتاب کاغذی، منجر به درک مطلب ضعیف‌تری می‌شود. افراد ADHD ممکن است در به ‌خاطر سپردن اطلاعات دیجیتال مشکل بیشتری داشته باشند، زیرا حافظه فضایی (یادآوری موقعیت مطالب در صفحه) در مطالعه دیجیتال کمتر فعال می‌شود.

4 - تاثیر منفی بر خواب (اگر شبانه‌روز استفاده شود)

نور آبی دستگاه‌های دیجیتال ترشح ملاتونین (هورمون خواب) را کاهش می‌دهد و می‌تواند باعث بی‌خوابی شود. از آنجا که بسیاری از افراد ADHD مشکلات خواب دارند، مطالعه دیجیتال قبل از خواب ممکن است این مشکل را تشدید کند. البته این پژوهش اذعان می‌کند که این همه ماجرا نبوده و از تاثیرات مثبت نیز نباید غافل شد.

مثبت

1 -  دسترسی سریع و انعطاف‌پذیری بیشتر

کتاب‌های دیجیتال همیشه در دسترس هستند و حمل آن‌ها آسان است، که برای افراد ADHD که ممکن است وسایل خود را گم کنند یا فراموش کنند، مفید است. امکان تغییر فونت، اندازه متن و پس‌زمینه برای بهبود خوانایی وجود دارد.

2 - امکان استفاده از ابزارهای کمکی

هایلایت و یادداشت‌برداری دیجیتال. برخی افراد ADHD با ابزارهای تعاملی (مانند هایلایت، حاشیه‌نویسی و جستجوی متن) بهتر ارتباط برقرار می‌کنند. تبدیل متن به صوت.  (TTS) گوش دادن به کتاب‌های صوتی یا استفاده از فناوری متن‌ به ‌صوت می‌تواند برای کسانی که در خواندن متمرکز مشکل دارند، مفید باشد.

3 - تعاملی بودن و جذابیت بصری

برخی برنامه‌های مطالعه دیجیتال (مانند کتاب‌های آموزشی با تصاویر متحرک یا آزمون‌های تعاملی) می‌توانند برای افراد ADHD جذاب‌تر باشند و مشارکت آن‌ها را افزایش دهند.

4 -تنظیم سرعت مطالعه

در مطالعه دیجیتال، فرد می‌تواند سرعت خواندن را تنظیم کند، به عقب برگردد یا بخش‌ها را تکرار کند، که برای کسانی که مشکل توجه دارند، مفید است.

نشر کاغذی هنوز بر روند یادگیری موثرتر است 

دکتر میثم سعیدی، روان درمانگر بالینی و عضو انجمن روانشناسی آمریکا، در این‌باره می‌گوید: «امروزه با پیشرفت تکنولوژی و ظهور فناوری‌های جدید نظیر هوش مصنوعی قدرت پردازش اطلاعات به طرز شگفت‌انگیزی افزایش یافته است،‌ اما از دیدگاه روانشناسی و علم روان، هنوز مفهوم یادگیری بسیار عمیق‌تر و گسترده‌تر از پردازش مورد توجه قرار دارد».

وی ادامه می‌دهد:‌«مغز انسان دارای پیچیدگی‌ها و مکانیسم‌های خاص خود جهت پردازش اطلاعات است. یکی از مهم‌ترین بخش‌های این مکانیسم، اطلاعات ورودی و یا مواردی است که از طریق حواس پنجگانه به ذهن وارد می‌شود. یکی از سوالاتی که امروزه در این حوزه مورد پژوهش قرار گرفته این است که نشرهای کاغذی تاثیر بهتری بر یادگیری و بازیابی ذهنی اطلاعات دارند یا نشرهای دیجیتال امروزه؟ برای پاسخ به این سوال کافی است تفاوت و مزایا و معایب این دو شیوه ورود اطلاعات به ذهن انسان را مورد بررسی قرار دهیم. از دیدگاه شناختی و روانشناسی شناخت‌گرا مطالعه کتب و نسخ چاپی در یادگیری‌ها از طریق مکانیسم‌های شناختی ذیل به بهبود روند یادگیری و به خاطر سپاری اطلاعات و داده‌ها کمک شایانی خواهد کرد».

فواید نشر دیجیتال

در کنار تمام موارد ذکر شده از مزایای نشرهای دیجیتال نباید غافل شد. نشر دیجیتال چنین فایده دارد که به راحتی نشان می‌دهد چرا این روش در حال رواج و استفاده‌ گسترده‌ است. مطالعه نسخه‌های کاغذی نه ‌تنها از نظر شناختی مفید است بلکه تاثیر مثبتی بر سلامت روان و عواطف خواننده دارد. البته این به معنای نفی مزایای کتاب‌های دیجیتال نیست بلکه انتخاب بین این دو بستگی به شرایط و ترجیحات فردی دارد.

 برخی از فواید اصلی نشر دیجیتال عبارتند از:

 قابلیت دسترسی آسان

 اطلاعات و محتواهای دیجیتال به راحتی و به سرعت قابل دسترسی هستند تا کاربران بتوانند به آن‌ها دسترسی داشته باشند.

  هزینه کمتر

 انتشار محتواهای دیجیتال هزینه‌ کمتری نسبت به چاپ و توزیع مداوم محتواهای چاپی دارد.

 امکان بازخورد سریع

 ارتباط مستقیم با مخاطبان و دریافت بازخورد سریع‌تر و آسان‌تر از طریق محتوای دیجیتال امکان‌پذیر است.

 امکان تعامل بیشتر

فضای دیجیتال برای ایجاد تعامل بیشتر با مخاطبان و خوانندگان مناسب‌تر است.

استفاده بهینه از فضای ذخیره‌سازی

 با نشر دیجیتال می‌توان حجم بزرگی از اطلاعات و محتوا را در یک فضای کوچک و بهینه ذخیره کرد.

امکان جستجو و جابه‌جایی آسان

 ارائه محتواهای دیجیتال به کاربران این امکان را می‌دهد تا به آسانی با استفاده از ابزارهای جستجو اطلاعات مورد نیاز خود را پیدا کنند.