تحریف جغرافیا؛ بازی جدید ترامپ در خاورمیانه
برخی از مقامات ایرانی از جمله محمد جواد ظریف، علی اکبر ولایتی و حسن خمینی در واکنش به این جعل تاریخی بر وحدت ملی در برابر تحریف تأکید کرده‌اند
هفت صبح| در حالی که ایران و آمریکا هنوز بر‌سر میز مذاکرات غیرمستقیم نشسته‌اند، گویا رئیس‌جمهور ایالات متحده یک حرکت نمادین اما پرمخاطره را در دستور کار قرار داده است: تغییر نام تاریخی «خلیج فارس». گزارش‌هایی که از واشنگتن‌پست منتشر شده حاکی از آن است که ترامپ در جریان سفر هفته آینده‌اش به عربستان، احتمالا از واژه جعلی «خلیج عربی» استفاده خواهد کرد. واژه‌ای که دهه‌هاست میان تهران و برخی دولت‌های عربی محل مناقشه است. این اقدام، فراتر از یک نزاع زبانی، پیام روشنی دارد: واشنگتن به‌دنبال تحکیم اتحاد با شرکای عرب و فشار روانی_سیاسی بر تهران است؛ حتی اگر هزینه آن تحریک افکار عمومی ایرانی و برهم زدن فضای دیپلماتیک باشد.
خلیج فارس یا خلیج جعلی عربی
دونالد ترامپ سال 2025 در کاخ سفید از تصمیم خود برای تغییر نام «خلیج مکزیک» به «خلیج آمریکا» خبر داد. حالا گمانه‌زنی‌ها حکایت از آن دارد که رئیس‌جمهوری آمریکا در سفر پیش‌روی خود به عربستان سعودی قصد دارد از عنوان «خلیج عربی» یا «خلیج عربستان» به جای «خلیج فارس» استفاده کند. بر اساس گزارش منتشرشده در واشنگتن‌پست، دو مقام آمریکایی اعلام کرده‌اند ترامپ هفته آینده در جریان سفرش به ریاض این تغییر نام را اعلام خواهد کرد. این خبر در حالی منتشر شده که کاخ سفید پاسخی رسمی نداده و همزمان با آن مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در حال پیگیری است. این گزارش تحلیلگران را به خود مشغول کرده که نگاهی تاریخی به اهمیت نام «خلیج فارس» و تأثیرات سیاسی چنین حرکتی داشته باشند.
پیشینه تاریخی نام «خلیج فارس»
«خلیج فارس» نامی با قدمت تاریخی است که همواره در متون فارسی، عربی و لاتین به‌روشنی به‌کار رفته است. این پهنه آبی از دوران باستان جزئی جدایی‌ناپذیر از قلمرو فرهنگی و سیاسی ایرانیان بوده و ذکر آن در اسناد تاریخی پیش از میلاد مسیح دیده می‌شود. خلیج فارس نه صرفا یک موقعیت جغرافیایی که بخشی از هویت ملی ایرانیان محسوب می‌شود؛ هویتی که نه قابل تغییر است و نه قابل تحریف. در این راستا، مقام‌های ایران بارها بر تاریخی بودن این نام تأکید کرده‌اند.
اسماعیل بقائی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران هم ۱۰ اردیبهشت همزمان با روز ملی خلیج‌فارس، خلیج‌فارس را بخشی جدایی‌ناپذیر از حافظه تاریخی و میراث فرهنگی _ تمدنی ملت ایران خواند. هر سال در ایران ۱۰ اردیبهشت را «روز ملی خلیج‌فارس» می‌نامند تا ضرورت حفظ این نام به جامعه یادآوری شود.
در مقابل، برخی کشورهای عرب حاشیه جنوبی خلیج فارس، اصطلاح جعلی «خلیج عربی» یا «خلیج عمان» را به‌کار برده‌اند. این اصطلاحات چند دهه قدمت دارند و در نقشه‌ها یا گزارش‌های آن کشورها دیده می‌شوند. با این حال، در مقیاس بین‌المللی و دیپلماتیک نام «خلیج فارس» به‌طور گسترده‌تری شناخته شده است. در سال ۲۰۱۲، دولت ایران حتی گوگل را به‌دلیل حذف عنوان «خلیج فارس» از برخی سرویس‌های نقشه تهدید به پیگرد قانونی کرد.
امروزه نیز در نسخه آمریکایی گوگل مپس این ناحیه با عنوان Persian Gulf (Arabian Gulf )مشخص شده اما در اپل مپس تنها «خلیج فارس» درج می‌شود. ارتش ایالات متحده نیز سال‌هاست در اسناد و تصاویر رسمی خود عمدتا از عبارت جعلی «خلیج عربی» استفاده می‌کند، اقدامی که در دوره اول ریاست‌جمهوری ترامپ به اعتراض تهران انجامید.
گمانه‌زنی‌ها و واکنش‌ها
منتشر شدن خبر احتمال اعلام تغییر نام «خلیج فارس» در سفر ترامپ، واکنش‌های گوناگونی را برانگیخته است. رسانه‌های ایرانی و فعالان سیاسی این خبر را اقدامی تحریک‌آمیز خوانده و آن را با تحلیل‌های مختلفی همراه کرده‌اند. برخی رسانه‌ها و تحلیلگران نظر داده‌اند که تلاش ترامپ برای تغییر نام خلیج فارس، اقدامی عمدی و نمادین است که هدفش نه تلفات جغرافیایی که فشار روانی بر افکار عمومی ایران است.
دونالد ترامپ سودای آن دارد که با پاک‌کردن یک نام کهن از نقشه‌ها، جای خودش را در دل شیوخ عرب باز کند؛ نامی که قرن‌ها بر زبان تاریخ مانده، حالا قرار است با برچسبی جعلی جایگزین شود: «خلیج عربی». برخی تحلیلگران این حرکت را چیزی بیش از یک بازی زبانی می‌دانند؛ آنها می‌گویند پشت این تصمیم، جنگی روانی نهفته که هدفش بی‌اعتبار ساختن هویت تاریخی ایران و کم‌رنگ کردن حافظه‌ای است که از «خلیج فارس» در جان یک ملت نشسته است.
واکنش مقامات ایرانی به این دست خبرها از گذشته نیز صریح بوده است. حسن روحانی، رئیس‌جمهوری سابق، به طنز گفته بود ترامپ «باید جغرافیا بخواند»، محمدجواد ظریف، وزیر خارجه پیشین، نیز در فضای مجازی در سال 2017نوشت: «همه می‌دانستند دوستی ترامپ را می‌توان به بالاترین قیمت خرید؛ حالا می‌دانیم جغرافیایش را هم.»
این جملات نماد خشم و تمسخر مقامات ایران نسبت به اقدام مورد اشاره است. شبکه‌های اجتماعی و مفسران ایرانی نیز تغییر احتمالی نام را «اقدامی ژئواستراتژیک برای بازتعریف نظم نمادین منطقه» دانسته‌اند؛ همه این واکنش‌ها بر اهمیت ژرف نام «خلیج فارس» دلالت دارد و نشان می‌دهد که در ایران این نام تا چه اندازه با هویت و تاریخ کشور پیوند خورده است.
از سوی دیگر، برخی تحلیلگران بین‌المللی این تغییر نام را بخشی از رقابت قدرت و فشار دیپلماتیک ارزیابی می‌کنند. بنا بر گزارش واشنگتن‌پست، آمریکایی‌هایی که نام خلیج فارس را «خلیج عربی» خواهند نامید، در تلاشند تا با نزدیکی به کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس همچون عربستان، قطر و امارات، حمایت سیاسی و مالی این کشورها را جلب کنند.
ترامپ در سفر پیش رو بیش از هر چیز به دنبال فروش گسترده تسلیحات نظامی به این متحدان سنتی واشنگتن است و اشتراکات اقتصادی او با این دولت‌ها نیز، انگیزه‌هایی سیاسی فراهم کرده است. برخی ناظران غربی اشاره کرده‌اند که جناح‌های تندروی آمریکایی و متحدان منطقه‌ای‌شان _ از جمله دولت اسرائیل _ عمدتا خواهان برخورد سخت‌گیرانه با تهران هستند و هرگونه گشایش دیپلماتیک را تهدید می‌بینند. این زاویه تحلیل می‌گوید اعلام رسمی تغییر نام «خلیج فارس» می‌تواند به منزله امتیازی نمادین به آن گروه‌های تندرو تلقی شده و در عین حال دولت‌های عرب حوزه خلیج فارس را در برابر فشار به نفع توافق با ایران مصمم‌تر کند.
خشم ملی؛ واکنش چهره‌های سیاسی به تحریف نام خلیج فارس
از ظریف تا ولایتی، قالیباف و سید حسن خمینی، موجی از واکنش‌های صریح در برابر احتمال تغییر نام خلیج فارس از سوی ترامپ شکل گرفته است؛ موضع‌گیری‌هایی فراتر از جناح‌بندی سیاسی، در دفاع از یک هویت تاریخی.
ظریف در تازه‌ترین توییتش در واکنش به خبر احتمالی اقدام ترامپ در 17 اردیبهشت ماه نوشت: «ایرانیان سرافراز، درود بر شما، آنچه پیرامون استفاده از نام ساختگی برای خلیج فارس شنیده می‌شود، هر ایرانی میهن‌دوست از هر گرایشی را به خشم می‌آورد. برای ایران، به جهانیان و ساکنان کاخ سفید نشان خواهیم داد که ایرانیان، همراه و هم‌زبان، این سوداگری کوته‌بینانه را برنمی‌تابند. شاید فردا برای این همبستگی میهنی دیر باشد»
* علی اکبر ولایتی مشاور رهبری نیز در امور بین المللی در شبکه ایکس به این موضوع واکنش نشان داد: «ایران در برابر این توطئه می‌ایستدT همه دنیا می‌دانند که تغییر نام خلیج فارس به نامی مجعول به هیچ‌وجه کار شرافتمندانه‌ای درعرف بین‌الملل نیست وناقض تمامیت ارضی ایران است؛درنتیجه جمهوری اسلامی ایران در برابر آن با تمام قوا ایستاده وخواهد ایستاد.»
* در ادامه واکنش‌ها به احتمال اعلام تغییر نام «خلیج فارس» از سوی رئیس‌جمهور ایالات متحده، حجت‌الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی نیز با لحنی قاطع و انتقادی به این موضوع واکنش نشان داد. وی در دیدار با رئیس و امدادگران جمعیت هلال‌احمر جمهوری اسلامی ایران، با اشاره به این زمزمه‌ها گفت: «خیلی‌ها شاید بخواهند اسم خلیج فارس را به گونه‌ای دیگر بیان کنند، اما خلیج فارس همیشه خلیج فارس بوده و کسانی که بخواهند نام آن را تغییر دهند، خود را مضحکه کرده‌اند»
* رئیس مجلس شورای اسلامی با انتشار توییتی کنایه‌آمیز، ضمن اشاره به آرشیو غنی نقشه‌های تاریخی خلیج فارس در کتابخانه مجلس، خطاب به مدعیان تغییر نوشت: «از کتابخانه مجلس خواستم چند نقشه تاریخی خلیج‌فارس را که در بایگانی موجود است منتشر کنند. گفتند اینقدر زیاد است که به هر کدام از سیاستمداران متوّهم چند نسخه می‌رسد. شاید کفش و لباس با دلار و درهم خریدنی باشد ولی تاریخ و جغرافیا خریدنی نیست، عِرض خود می‌بری و زحمت ما می‌داری...»
پیامدهای احتمالی بر مذاکرات ایران و آمریکا
گمانه‌زنی درباره تغییر نام «خلیج فارس» از دید بسیاری در ایران اقدامی تحریک‌آمیز است و می‌تواند تأثیرات ملموسی بر فضای سیاسی و مذاکرات دوجانبه داشته باشد. تحلیلگران بر این باورند که این اقدام با حساسیت ملی ایرانیان نسبت به نام خلیج فارس در تعارض است و به این ترتیب پیامدهای زیر را می‌تواند در پی داشته باشد:
تشدید حساسیت و خشم ملی: تغییر نام این آبراهه، به‌ویژه در حد اعلام رسمی توسط رئیس‌جمهور آمریکا، بخش گسترده‌ای از جامعه ایران را خشمگین می‌کند و احساس بی‌حرمتی به تاریخ و هویت ملی را دامن می‌زند.
پیچیده‌تر شدن مذاکرات هسته‌ای: افزایش خشم عمومی و اعتراضات سیاسی ممکن است باعث شود ایران در گفت‌وگوهای هسته‌ای سخت‌تر ظاهر شود و اهداف سخت‌تری را دنبال کند. چنین اقدامی می‌تواند روند اعتمادسازی در مذاکرات را کند و نیاز به وقت بیشتری برای به‌دست آوردن اعتماد دوطرفه فراهم کند.
تشدید بی‌اعتمادی دوجانبه: استفاده از عناوینی که در ایران به عنوان توهین تلقی می‌شوند، فضا را بیشتر از قبل خصمانه می‌کند و اختلاف نظرها را گسترش می‌دهد. به بیان دیگر، این اقدام بی‌اعتنایی به حساسیت ایرانیان تلقی می‌شود و ممکن است انگیزه تندروها را برای تضعیف روند صلح و تفاهم تقویت کند.
برخی صاحب‌نظران غربی نیز هشدار داده‌اند که چنین بازی لغوی به هیچ وجه نمی‌تواند مشکلی از مشکلات منطقه حل کند و فقط آب به آسیاب مخالفان دموکراسی و تعامل در آمریکا و دولت‌های متحدش می‌ریزد. همان‌طور که کارشناسان منطقه‌ای اشاره کرده‌اند، تداوم استفاده از «خلیج عربی» توسط واشنگتن یا متحدان منطقه‌ای آن، بیش از آنکه یک تغییر واقعی باشد، یک «پیام سیاسی» است که باید با دقت تحلیل شود. در حقیقت از این منظر، اقدام ترامپ را می‌توان بخشی از یک عملیات روانی در رقابت قدرت منطقه دانست که مقامات ایران را خشمگین می‌کند و به مذاکره‌کنندگان تندرو در واشنگتن و ریاض نیز سوخت بیشتری می‌دهد.
نامی فراتر از نقشه‌ها
ماجرای «خلیج فارس» صرفا یک بحث جغرافیایی نیست، مسئله‌ای است ریشه‌دار در حافظه تاریخی و هویت فرهنگی ایران. برای ایرانیان، این نام یک عبارت ساده روی نقشه نیست؛ بخشی است از شناسنامه ملی، ریشه‌دار در قرون و فرهنگ. از همین رو، هر تلاشی برای تغییر آن، چه در قالب سخنرانی رئیس‌جمهور آمریکا باشد و چه در نقشه‌های دیجیتال، با حساسیتی عمیق و واکنشی پررنگ مواجه می‌شود.
اگرچه ترامپ اختیار دارد در اسناد رسمی دولت آمریکا نام‌ها را به سلیقه سیاسی‌اش دگرگون کند، اما جغرافیای سیاست‌زده‌ای که در ذهن او ترسیم می‌شود، به آسانی در ذهن و قلب ملتی با هزاران سال پیشینه تاریخی جای نمی‌گیرد. تاریخ نشان داده که تحریف نمادهای ملی، به‌ویژه در بستر تنش‌های منطقه‌ای، دستاورد دیپلماتیک نمی‌سازد و علاوه بر آندیوار بی‌اعتمادی را بلندتر می‌کند.
در نگاه تحلیلگران تلاش برای واژگون‌سازی یک حقیقت تاریخی با انگیزه‌های مقطعی، موجب فرسایش مسیر گفت‌وگو و تقویت تندروها در دو سوی میز مذاکره خواهد شد. این تحریف آشکار، بیش از آنکه به هدف نزدیک شود، می‌تواند نقش یک مانع تازه در برابر تفاهم‌های آینده بازی کند.«خلیج فارس» یک نام نیست؛ میراثی است زنده، مقاومو ریشه‌دار و هرکه بخواهد آن را از حافظه یک ملت پاک کند، باید آماده باشد علاوه بر تاریخ که با هویت روبه‌رو شود.تهران همواره بر این اصل تأکید کرده که خلیج فارس تا ابد «خلیج همیشه فارس» خواهد ماند.
واکنش صریح عراقچی به شایعه تغییر نام خلیج فارس
وزیر امور خارجه ایران در توییتی تند، تلاش‌ها برای تحریف نام خلیج فارس را نشانه‌ای از خصومت با ملت ایران خواند و با انتشار تصویری از نقشه خلیج فارس از کتابخانه کنگره آمریکا در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: نام «خلیج فارس» مانند بسیاری از نام‌های جغرافیایی دیگر، ریشه‌ای عمیق در تاریخ بشریت دارد. ایران هرگز به استفاده از نام‌هایی چون دریای عمان، اقیانوس هند، دریای عرب یا دریای سرخ اعتراض نداشته است. کاربرد این نام‌ها به معنای مالکیت یک ملت خاص بر آنها نیست، بلکه بازتابی از احترام مشترک به میراث جمعی بشریت است.
در مقابل، تلاش‌هایی که با انگیزه‌های سیاسی برای تغییر نام تاریخی و تثبیت‌شده «خلیج فارس» صورت می‌گیرند، نشان‌دهنده نیت خصمانه نسبت به ایران و مردم آن هستند و به‌شدت محکوم می‌شوند. چنین اقدامات مغرضانه‌ای، توهینی است به همه ایرانیان، فارغ از پیشینه یا محل زندگی‌شان.امیدوارم شایعات پوچ درباره خلیج فارس که این روزها در حال انتشار است، چیزی بیش از یک کارزار اطلاعات نادرست توسط «جنگ‌طلبان همیشگی» برای تحریک و خشمگین کردن ایرانیان سراسر جهان نباشد.
اطمینان دارم که دونالد ترامپ آگاه است که نام «خلیج فارس» قرن‌ها قدمت دارد و مورد تأیید همه جغرافیدانان و نهادهای بین‌المللی بوده و حتی تا دهه ۱۹۶۰، همه رهبران منطقه نیز در مکاتبات رسمی خود از همین عنوان استفاده کرده‌اند.هرگونه اقدام کوته‌بینانه در این زمینه نه مشروعیت دارد، نه اثر حقوقی یا جغرافیایی خواهد داشت، اما بی‌شک خشم همه ایرانیان را با هر دیدگاه سیاسی و در هر نقطه از جهان، از ایران گرفته تا آمریکا، برخواهد انگیخت.
