طاعون ژوستینین؛ از فروپاشی بیزانس و ساسانیان تا رازگشایی DNA باستانی

در سال ۵۴۱ میلادی، بندر پلوزیوم در مصر شاهد ظهور بیماری‌ای بود که به سرعت به سراسر امپراتوری بیزانس گسترش یافت. این همه‌گیری که بعدها «طاعون ژوستینین» نام گرفت، ظرف چند ماه جان ده‌ها هزار نفر را در قسطنطنیه گرفت و شهر را به گورستانی عظیم بدل کرد.

مورخان تخمین می‌زنند که طی دو قرن، بین ۳۰ تا ۵۰ میلیون نفر در اثر این بیماری جان باختند. این بیماری نه‌تنها یکی از نخستین همه‌گیری‌های ثبت‌شده تاریخ بود، بلکه پیامدهای سیاسی و اجتماعی گسترده‌ای نیز برای بیزانس به همراه داشت.

تا مدت‌ها گمان می‌رفت که عامل آن همان باکتری یرسینیا پستیس (Yersinia pestis) است، اما مدرک مستقیم در مرکز شیوع وجود نداشت. پژوهش تازه‌ای بر اساس تحلیل DNA باستانی سرانجام این راز را آشکار کرد و علت را به‌طور قطعی مشخص ساخت. همین کشف، پیوندی تازه میان گذشته‌های دور و فهم ما از بیماری‌های امروز ایجاد کرده است.

طاعون ژوستینین و ویرانی امپراتوری بیزانس

طاعون ژوستینین درست در قلب یکی از بزرگ‌ترین قدرت‌های جهان رخ داد. در اوج شیوع، قسطنطنیه شاهد مرگ هزاران نفر در روز بود و اجساد در گودال‌های بزرگ یا حتی برج‌های دیوار شهر انباشته می‌شدند و با آهک پوشانده می‌شدند. خود امپراتور ژوستینین اول بیمار شد اما جان سالم به در برد، در حالی که شهروندانش چنین بختی نداشتند. این بیماری در عرض چند سال به سراسر اروپا گسترش یافت و تا حدود سال ۷۵۰ میلادی موج‌های آن ادامه داشت. برخی مورخان معتقدند این همه‌گیری به تضعیف بیزانس و نهایتاً افول آن کمک کرد، هرچند گروهی دیگر تأکید می‌کنند عوامل سیاسی و نظامی سهم بیشتری داشتند. در هر صورت، ابعاد انسانی فاجعه به‌قدری عظیم بود که طاعون ژوستینین به‌عنوان یکی از مرگبارترین رویدادهای تاریخ بشر شناخته می‌شود.

کشف شواهد ژنتیکی در گورهای باستانی

مدت‌ها پژوهشگران تنها به روایت‌های تاریخی درباره این همه‌گیری تکیه داشتند. با وجود اینکه ردپای باکتری یرسینیا پستیس در بقایای انسان‌های اروپای غربی یافت شده بود، در قلمرو بیزانس مدرکی قطعی وجود نداشت. این وضعیت با تحقیق تازه‌ای تغییر کرد که بر روی بقایای انسان‌ها در شهر باستانی جراش (Jerash) در اردن انجام شد.

این شهر که روزگاری مرکز مهم تجارت و فرهنگ در امپراتوری روم شرقی بود، در دوران طاعون به گورستانی گسترده بدل شد. پژوهشگران با تحلیل DNA استخراج‌شده دندان‌های انسان‌های دفن‌شده، موفق شدند توالی‌های ژنتیکی تقریباً یکسانی از یرسینیا پستیس بازیابی کنند. این یافته نه‌تنها وجود بیماری در کانون اصلی شیوع را اثبات کرد، بلکه نشان داد طاعون ژوستینین با سرعتی مرگبار در جمعیت نفوذ کرده است.

پیامدهای علمی کشف DNA باستانی

کشف DNA یرسینیا پستیس در جراش اهمیت فراوانی برای علم پزشکی و تاریخ‌نگاری دارد. برای نخستین بار، شواهد قطعی ژنتیکی از حضور این باکتری در مرکز اصلی همه‌گیری به دست آمد، چیزی که قرن‌ها تنها بر اساس متون تاریخی فرض می‌شد. این یافته نشان داد که گزارش‌های مورخان درباره مرگ ناگهانی و گسترده مردم با واقعیت علمی منطبق است. همچنین، تحلیل ژنتیکی تأیید کرد که قربانیان دارای سویه‌های تقریباً مشابه بوده‌اند، که به معنای شیوع سریع و کشنده بیماری در مدت کوتاه است. چنین نتیجه‌ای دیدگاه ما را درباره ظرفیت بیماری‌های عفونی در فروپاشی جوامع انسانی تقویت می‌کند.

مقایسه با سایر سویه‌های طاعون

پژوهشگران با مقایسه ژنوم به‌دست‌آمده از طاعون ژوستینین با دیگر نمونه‌های تاریخی و مدرن دریافتند که همه‌گیری‌های مختلف از یک منشأ یگانه پدید نیامده‌اند. بلکه چندین بار در طول تاریخ، سویه‌های متفاوت یرسینیا پستیس در نقاط مختلف ظهور کرده و به شکل همه‌گیری‌های بزرگ ظاهر شده‌اند. این موضوع نشان می‌دهد مخازن طبیعی بیماری در مناطق گوناگون به‌طور مستقل تکامل یافته و بارها به جمعیت انسانی سرایت کرده‌اند. در نتیجه، طاعون ژوستینین بخشی از یک زنجیره طولانی از ظهور و بازگشت این بیماری در تاریخ بشر بوده است. این درک جدید باعث شد دانشمندان نسبت به نقش حیاتی تعاملات منطقه‌ای و زیستگاه‌های حیوانی در گسترش بیماری‌ها حساس‌تر شوند.

شباهت‌ها با همه‌گیری‌های معاصر

یکی از جنبه‌های مهم این کشف، ارتباط آن با درک ما از بیماری‌های امروز مانند کووید-۱۹ است. همان‌طور که ویروس کرونا بارها جهش کرده و به موج‌های تازه منجر شده است، یرسینیا پستیس نیز در طول تاریخ از مسیرهای تکاملی مختلف پدیدار شده است. محققان تأکید می‌کنند که طاعون هرگز به‌طور کامل از بین نرفته و هنوز هم در برخی نقاط جهان مواردی از آن مشاهده می‌شود. این واقعیت نشان می‌دهد که بیماری‌های عفونی می‌توانند هزاران سال در جمعیت انسانی حضور داشته باشند و با تغییر شرایط دوباره شعله‌ور شوند. درسی که از طاعون ژوستینین گرفته می‌شود این است که کنترل بیماری‌ها هرگز قطعی نیست و همواره نیازمند نظارت، پیشگیری و آمادگی مداوم است.

طاعون ژوستینین و اثر آن بر شاهنشاهی ساسانی

یکی از پرسش‌های کلیدی تاریخ‌پژوهی این است که آیا شاهنشاهی ساسانی نیز از این طاعون آسیب دید یا نه. شواهد تاریخی، متون بیزانسی، سریانی و اسلامی بعدی نشان می‌دهند که ایران ساسانی نیز درگیر موج‌های طاعون بوده است و پیامدهای آن در کنار بحران‌های سیاسی و نظامی، به تضعیف این شاهنشاهی کمک کرد.

 مسیر گسترش طاعون

با توجه به روابط گسترده تجاری و جنگی میان بیزانس و ساسانیان، انتقال بیماری به ایران اجتناب‌ناپذیر بود. مسیرهای اصلی شامل:

1. جاده‌های تجاری از مصر و شام به بین‌النهرین
2. مناطق مرزی مشترک در ارمنستان و بین‌النهرین
3. اردوگاه‌های جنگی که محل تجمع سربازان دو امپراتوری بود

منابع سریانی به‌ویژه به شیوع طاعون در مناطق شام و بین‌النهرین اشاره دارند، مناطقی که در کنترل ساسانیان یا در مجاورت مرزهایشان بودند. این نشان می‌دهد که طاعون تنها به غرب مدیترانه محدود نشد و عملاً به شرق هم رسید.

شواهد منابع بیزانسی و سریانی

پروکوپیوس (Procopius)، تاریخ‌نگار بیزانسی، در شرح وقایع قسطنطنیه گزارش مفصلی از تلفات گسترده ارائه کرده و به گسترش آن به مناطق شرقی نیز اشاره دارد.

متون سریانی مانند «وقایع‌نامه ژاکوب ادسایی» (Chronicle of Jacob of Edessa) هم به بیماری‌های همه‌گیر در سوریه و بین‌النهرین پرداخته‌اند که قلمرو نفوذ ساسانیان را شامل می‌شد.

این منابع تأکید دارند که در برخی مناطق، کل روستاها و شهرها از سکنه خالی شد و زمین‌های کشاورزی بلااستفاده ماندند.

روایت‌های مورخان اسلامی

طبری و مسعودی در قرون بعدی گزارش‌هایی از «طاعون شرویه» (حدود ۶۲۷–۶۲۸ میلادی) آورده‌اند. این همه‌گیری در پایتخت ساسانی، تیسفون، رخ داد و حتی خود شاه، قباد دوم (شرویه)، قربانی آن شد.

گرچه این طاعون حدود ۹۰ سال بعد از آغاز طاعون ژوستینین ثبت شده، بسیاری از پژوهشگران آن را بخشی از همان موج‌های ادامه‌دار یا بازگشتی بیماری می‌دانند.

در منابع اسلامی آمده است که در این واقعه ده‌ها هزار نفر در بین‌النهرین جان باختند.

پیامدهای سیاسی و اجتماعی

• کاهش جمعیت: طاعون در ایران، همانند بیزانس، سبب افت شدید جمعیت شهری و روستایی شد و نیروی کار کشاورزی و نظامی را تضعیف کرد.
• بحران اقتصادی: افت تولید کشاورزی و رکود تجارت در بین‌النهرین و مناطق غربی شاهنشاهی فشار مالی سنگینی به دستگاه ساسانی وارد کرد.
• تضعیف ساختار قدرت: همزمانی طاعون با جنگ‌های فرسایشی بیزانس–ساسانی باعث شد توان نظامی و سیاسی ایران تحلیل برود. این امر بعدها زمینه‌ساز شکست سریع ساسانیان در برابر اعراب مسلمان شد.

منبع: یک پزشک