احیای مذاکرات مسقط در اسلو؟
مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا در سایه‌ای از ابهام
هفت صبح| درست وقتی به نظر می‌رسید مذاکرات هسته‌ای میان ایران و آمریکا، پس از ماه‌ها گفت‌وگوی غیرمستقیم، به نقطه‌ای حساس و شاید تعیین‌کننده رسیده باشد، حمله گسترده و متجاوزانه اسرائیل به خاک ایران در بامداد جمعه ۲۳ خرداد ۱۴۰۴ همه چیز را به‌هم ریخت. آن روز، آسمان ایران شاهد موجی از حملات هوایی و موشکی اسرائیل بود و فقط دو روز مانده به دور ششم مذاکرات برنامه‌ریزی‌شده در مسقط، روند دیپلماسی با زبان جنگ به چالش کشیده شد.
جنگ روند مذاکرات را متوقف کرد
برنامه‌ریزی‌ها برای دور ششم مذاکرات میان ایران و آمریکا در پایتخت عمان تقریباً نهایی شده بود. ایران پنج دور گفت‌وگوی غیرمستقیم با طرف آمریکایی را پشت سر گذاشته بود و قرار بود روز یکشنبه ۲۵ خرداد پیشنهادهای طرفین روی میز گذاشته شود. اما در آخرین ساعات پنجشنبه شب و بامداد جمعه، اسرائیل عملیات گسترده‌ای را علیه ایران آغاز کرد. ایالات متحده نیز با تأخیر کوتاهی وارد ماجرا شد و سه سایت اصلی هسته‌ای ایران یعنی نطنز، فردو و اصفهان را هدف حمله قرار داد. هیچ کشوری در چنین شرایطی مذاکره نمی‌کند. نمی‌توان با دشمنی که خنجر به دست به میدان آمده گفت‌وگو کرد.
سخنگوی وزارت خارجه ایران در واکنش به این رویداد، این حمله را «یک اقدام جنگی شرورانه و بی‌دلیل» خواند که به شهادت بسیاری از هموطنان انجامید. به گفته او، «تأسیسات هسته‌ای ایران که تحت نظارت سخت‌گیرانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بود، به‌شدت آسیب دیده‌اند.» و هیچ توجیهی برای این اقدام «غیرقانونی و جنایتکارانه» وجود ندارد.
بقایی در قامت سخنگوی وزارت امورخارجه موضع رسمی این وزارتخانه را اینطور بیان می‌کند که ایالات متحده و اسرائیل، با این حمله، «نه‌فقط به ایران بلکه به حقوق بین‌الملل، منشور ملل متحد و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت» حمله کرده‌اند؛ همان قطعنامه‌ای که سال ۲۰۱۵ با امضای آمریکا، حق غنی‌سازی ایران را به رسمیت شناخته بود.
خیانت به اعتمادی که به‌سختی ساخته شده بود
بقایی این اقدام اسرائیل و آمریکا را خیانت دانسته و معتقد است نمی‌توان واژه‌ای بهتر از «خیانت» برای این اقدام پیدا کرد. جمهوری اسلامی این حمله را نه فقط یک تجاوز نظامی، بلکه «ضربه‌ای به دیپلماسی» توصیف می‌کند. مسئولان ایرانی از جمله سخنگوی وزارت خارجه به صراحت گفتند که: «آنچه انجام شد، خیانت به دیپلماسی بود... ما در میانه یک فرآیند رسمی بودیم. قرار بود روز یکشنبه با آمریکایی‌ها دیدار کنیم... اما ناگهان، در روز جمعه، کشور ما بمباران شد.»
او همچنین به نوعی «تقسیم کار» میان آمریکا و اسرائیل اشاره کرد؛ ابتدا اسرائیل حمله کرد، سپس آمریکا وارد عمل شد و تأسیسات صلح‌آمیز هسته‌ای ایران را هدف گرفت. با این حال از فحوای کلام مقامات ایرانی اینطور به نظر می‌رسد که دیپلماسی همچنان نفس می‌کشد و احیای مذاکرات امکانپذیر است. به همین علت است که وقتی بقایی برابر پرسش صریح خبرنگار ایسکای‌نیوز قرار می‌گیرد که آیا پایان ذاکرات ایران و آمریکا فرارسیده است، می‌گوید:«دیپلماسی هیچگاه به پایان نمی‌رسد، حتی در اوج جنگ اما اکنون، افکار عمومی آنقدر خشمگین است که هیچ‌کس جرأت صحبت از مذاکره ندارد.»
دیدار محرمانه عربستانی‌ها با ترامپ؛ تماس با ایران
در میانه این تنش‌های بی‌سابقه، کشور دیگری به‌طرزی غافلگیرکننده نقش‌آفرین شد: عربستان سعودی. خبر کوتاه بود. شاهزاده خالد بن سلمان، وزیر دفاع عربستان سعودی، روز پنجشنبه ۱۲ تیر ۱۴۰۴ در دیداری محرمانه با دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا و مقامات ارشد کاخ سفید درباره کاهش تنش‌ها با ایران و بازگشت تهران به مذاکرات هسته‌ای گفت‌وگو کرد.
خالد بن‌سلمان که برادر کوچک‌تر محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان است. جالبت‌تر آنکه برادر بن‌سلمان در سفر به واشنگتن با پیت هگست، وزیر دفاع آمریکا و استیو ویتکاف، فرستاده کاخ سفید در امور خاورمیانه نیز ملاقات داشته است.این خبر را نخستین بار فاکس‌نیوز رسانه‌ای کرد و کاخ سفید تا صبح جمعه در این رابطه اظهارنظری رسمی نکرده است. البته وب‌سایت اکسیوس نیز گزارش داد که وزیر دفاع عربستان پس از دیدارش با ترامپ، با عبدالرحیم موسوی، فرمانده کل ستاد نیروهای مسلح ایران، تلفنی گفت‌وگو کرد.
وزیر دفاع عربستان در دیدار با ترامپ درباره وضعیت ایران، امنیت منطقه و پیمان ابراهیم و صلح اعراب و اسرائیل گفت‌وگو کردند. اما این تمام ماجرا نبود.بنا به همین گزارش به فاصله کوتاهی پس از این دیدار، خالد بن‌سلمان با سرلشکر عبدالرحیم موسوی رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران تماس تلفنی برقرار کرد که احتمال می‌رود موضوع این گفت‌وگو تلاش برای «کاهش تنش» و «حفظ امنیت منطقه» بوده باشد.
در این تماس به‌غایت مهم و معنادار، موسوی هشدار داد که ایران در حال حاضر اعتمادی به پایبندی آمریکا یا اسرائیل به آتش‌بس ندارد و در صورت تکرار تجاوز، پاسخ محکمی خواهد داد. خالد بن‌سلمان هم گفت عربستان فقط به محکومیت بسنده نکرده، بلکه «تلاش زیادی برای پایان جنگ» انجام داده است.وزیر دفاع عربستان همچنین با استیو ویتکاف، فرستاده کاخ سفید و پیت هگست، وزیر دفاع آمریکا، دیدار کرد؛ دیدارهایی که به‌نظر می‌رسد در چارچوب تلاشی مشترک برای احیای روند دیپلماتیک صورت گرفته است.
اسلو؛ جایی برای احیای گفت‌وگو؟
همزمان با این تحولات، زمزمه‌هایی از یک دیدار احتمالی بین عباس عراقچی وزیر خارجه ایران و استیو ویتکاف در شهر اسلو به گوش می‌رسد. این خبر زمانی جدی‌تر شد که خبر آمد عراقچی با یوناس گاهر استوره، نخست‌وزیر نروژ درباره تجاوز نظامی آمریکا و اسرائیل به ایران و توقف آن گفت‌وگو کرده است. عراقچی در این تماس تلفنی این حملات را نقض آشکار منشور ملل متحد و اصول بنیادین حقوق بین‌الملل دانست و خواستار پاسخگویی آمریکا و رژیم صهیونیستی از سوی جامعه جهانی و شورای امنیت شد.
او تأکید کرد که این تجاوز در میانه مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا، ضربه‌ای به دیپلماسی وارد کرده و هشدار داد که جمهوری اسلامی آماده مقابله با هرگونه تحرک ماجراجویانه جدید است و از مواضع برخی کشورهای اروپایی و مدیرکل آژانس انرژی اتمی در حمایت ضمنی از متجاوزان و عدم محکومیت حملات به تأسیسات هسته‌ای ایران انتقاد کرد. شاید در انتهای این گفت‌وگو مقدمات نشست بعدی ویتکاف و وزیر خارجه جمهوری اسلامی مطرح شده باشد.
البته آکسیوس به نقل از منابع مطلع نوشته که هنوز هیچ تاریخ مشخصی برای این ملاقات تعیین نشده و هیچ‌یک از دو طرف آن را به‌طور رسمی تأیید نکرده‌اند.با این حال، گفت‌وگوی تلفنی عراقچی با نخست‌وزیر و همتای نروژی‌اش اسپن بارت ایده و تأکید طرفین بر «ضرورت کاهش تنش» و «مسئولیت‌پذیری جامعه جهانی» در برابر حمله به ایران، نشان‌دهنده تلاش‌هایی پشت پرده برای بازگشت به گفت‌وگو است.
عراقچی در تماس تلفنی با وزیر خارجه نروژ هشدار داد که حمله به تاسیسات صلح‌آمیز، «ضربه‌ای مهلک به اصل دیپلماسی» بوده و ایران، ضمن پایبندی به معاهده عدم اشاعه، همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به دلایل امنیتی تعلیق کرده است. به گفته او، این همکاری فقط از طریق شورای عالی امنیت ملی پیگیری خواهد شد.
نتانیاهو و ترامپ؛ از ایران تا پیمان ابراهیم
در این میان، چشم‌ها به واشنگتن دوخته شده است؛ جایی که قرار است بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، بار دیگر و برای سومین بار از زمان روی کار آمدن ترامپ با رئیس‌جمهوری آمریکا دیدار کند. روزنامه یسرائیل هیوم نوشته است که موضوع اصلی این دیدار، نه فقط ایران بلکه تلاش برای گسترش پیمان ابراهیم است؛ توافقی که اسرائیل را به کشورهای عربی پیوند می‌زند و حالا زمزمه‌هایی از پیوستن عربستان و حتی سوریه به آن به گوش می‌رسد.
در حالی که رسانه‌های آمریکایی از «پیشرفت و خوش‌بینی» در مذاکرات پیشین ایران و آمریکا خبر داده بودند، حالا به‌نظر می‌رسد بازگشت به نقطه پیش از حمله، کار آسانی نخواهد بود. ترامپ اما همچنان می‌گوید آماده دیدار با ایران است. به‌گفته او، «زمان آن فرا رسیده» و «می‌دانم که ایران می‌خواهد گفت‌وگو کند».
پایان دیپلماسی یا آغاز فصل تازه‌ای از سیاست‌ورزی؟
آنچه اکنون در جریان است، نه یک پایان، بلکه شاید یک تعلیق موقت در میانه بازی دیپلماتیکی است که بار دیگر با تهدید نظامی آمیخته شده است. همه طرف‌ها، از ایران و آمریکا گرفته تا اسرائیل و عربستان، درگیر محاسبات تازه‌ای هستند. دیپلماسی زنده است اما روی لبه تیغ گام برمی‌دارد و اسلو، شاید فرصتی دوباره باشد البته اگر درهای مذاکره، پیش از آنکه خیلی دیر شود، همچنان باز بماند.
