دیپلماسی زخمی | لق شدن پایه‌های میز مذاکره
بررسی پیش‌شرط ایران برای مذاکره با آمریکا ذیل تضمین عدم تجاوز نظامی
هفت صبح| اعتماد تهران به فرآیندهای دیپلماتیک را به شدت مخدوش شده است. این درگیری که با حملات متجاوزانه 23 خرداد ۱۴۰۴ و مداخله مستقیم آمریکا در دوم تیرماه علیه تأسیسات هسته‌ای ایران همراه بود، شکنندگی آتش‌بس کنونی و پیچیدگی‌های بازگشت به گفت‌وگوهای دیپلماتیک را آشکار کرد.
اظهارات اخیر مقامات ایرانی ازجمله یادداشت «عباس عراقچی» وزیر امور خارجه در روزنامه النهار لبنان، مصاحبه او با شبکه سی‌بی‌اس، گفت‌وگوی «مجید تخت‌روانچی» معاون وزیر امور خارجه با بی‌بی‌سی و سخنان «فاطمه مهاجرانی» سخنگوی دولت، همگی بر یک پیش‌شرط اساسی برای ازسرگیری مذاکرات با آمریکا تأکید دارند: «تضمین معتبر برای جلوگیری از تجاوز نظامی در میانه گفت‌وگوها». این شرط که ریشه در تجربه‌های پیشین و نیاز به بازسازی اعتماد دارد، نشان‌دهنده رویکرد دوگانه ایران است؛ «گشودگی به دیپلماسی همراه با هوشیاری و آمادگی کامل در برابر تهدیدات نظامی».
لق شدن پایه‌های میز مذاکره
حمله اسرائیلی‌ها به تأسیسات هسته‌ای، نظامی و غیرنظامی ایران آغاز شد، نقطه عطفی در دیپلماسی کشورمان ایجاد کرد چرا که تجاوز اخیر درست در میانه مذاکرات هسته‌ای به وقوع پبوست. این حملات که منجر به شهادت فرماندهان ارشد نظامی، دانشمندان هسته‌ای و غیرنظامیان شد، با مداخله مستقیم آمریکا در دوم تیرماه تشدید شد. آمریکا با استفاده از بمب‌های سنگرشکن، تأسیسات هسته‌ای فردو، اصفهان و نطنز را هدف قرار داد، هرچند افزایش تشعشعات خارجی گزارش نشد.
در مقابل ایران نیز با عملیات‌های «وعده صادق ۳» و «بشارت فتح» پاسخ قاطعی به این تجاوزات داد و توانایی خود برای دفاع را به نمایش گذاشت. این درگیری‌ها در حالی رخ داد که مذاکرات غیرمستقیم تهران-واشنگتن در مسقط در جریان بود و قرار بود که دور ششم مذاکرات هم به میزبان عمانی‌ها انجام شود که هیچگاه این اتفاق روی نداد.
این نقض اعتماد به گفته «فاطمه مهاجرانی» سخنگوی دولت، مذاکرات را به بن‌بست کشاند. با این‌حال مهاجرانی در نشست خبری خود تأکید کرد که ایران با وجود «بی‌اعتمادی» به مذاکرات، مسیر دیپلماسی را ترک نکرده و سابقه دو دهه دیپلماسی فعال ازجمله حل اختلافات با عربستان و مصر، گواه این تعهد است.
«عباس عراقچی» وزیر خارجه کشورمان در یادداشت خود در روزنامه النهار لبنان، این حملات را نه‌تنها نقض حاکمیت ایران، بلکه تلاشی برای اخلال در مذاکرات و بی‌ثباتی منطقه توصیف کرد. او با اشاره به قطعنامه ۶۹/۵۱ سازمان همکاری اسلامی که حملات به ایران را «جنایت جنگی» خواند، تأکید کرد که واکنش ایران به درخواست آتش‌بس، فرصتی برای دیپلماسی فراگیر ایجاد کرده است.
با این حال، او موفقیت این دیپلماسی را منوط به تضمین‌های حقوقی برای جلوگیری از تکرار خشونت دانست. «مجید تخت‌روانچی» معاون سیاسی دستگاه دیپلماسی نیز در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی با اشاره به پیام‌های غیرمستقیم آمریکا از طریق میانجی‌ها، بر لزوم شفافیت واشنگتن در نفی حملات نظامی تأکید کرد. این مواضع نشان‌دهنده عمق بی‌اعتمادی ایران به آمریکا، به‌ویژه پس از اظهارات متناقض دونالد ترامپ است که از یک‌سو از مذاکره سخن می‌گوید و از سوی دیگر تهدید به بمباران دوباره ایران می‌کند.
بازسازی اعتماد، خیلی دور، خیلی نزدیک
اکنون محور اصلی مواضع مقامات ایرانی از عراقچی و تخت‌روانچی تا مهاجرانی برای ازسرگیری گفت‌وگوها بر لزوم تضمین عدم تجاوز نظامی آمریکا حین مذاکرات متمرکز است. عراقچی در مصاحبه با سی‌بی‌اس تأکید کرد که ایران پیش از تصمیم به مذاکره، باید اطمینان یابد که آمریکا در میانه گفت‌وگوها دست به حمله نظامی نخواهد زد.
او این شرط را به تجربه جنگ ۱۲ روزه مرتبط دانست که در آن حملات آمریکا و اسرائیل مذاکرات مسقط را مختل کرد. تخت‌روانچی نیز در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی، این پیش‌شرط را «مسئله‌ای بسیار مهم» خواند و خواستار شفافیت کامل آمریکا در این زمینه شد. او با رد پیشنهاد غنی‌سازی صفر به‌عنوان «قانون جنگل» تأکید کرد که ایران در مورد سطح و ظرفیت غنی‌سازی آماده مذاکره است اما حق خود برای برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز را غیرقابل مذاکره می‌داند.
مهاجرانی نیز با اشاره به تناقض‌گویی‌های آمریکا، اظهار داشت که ایران با وجود بی‌اعتمادی، مسیر مذاکرات را ترک نخواهد کرد اما این مسیر نیازمند تضمین‌های معتبر است. عراقچی در یادداشت خود در النهار، این تضمین‌ها را بخشی از یک چارچوب حقوقی بین‌المللی دانست که باید توسط شورای امنیت و کشورهای تأثیرگذار مانند چین، روسیه و اروپا حمایت شود.
او پیشنهاد تشکیل نهادی مانند دادگاه اسلامی حقوق بشر را مطرح کرد که بتواند براساس اسناد اسلامی، نظیر اعلامیه قاهره ۱۹۹۰، از حقوق ملت‌های منطقه دفاع کند. این پیشنهاد نشان‌دهنده تلاش ایران برای ایجاد مکانیسم‌های حقوقی بین‌المللی به‌منظور جلوگیری از تکرار تجاوزات است.
با این حال بازسازی اعتماد از دست رفته ایران مستلزم اقدامات عملی طرف‌های مقابل است. هرچند تاکنون شاهد واکنش مثبت و مناسبی در این رابطه از سوی غربی‌ها نبوده‌ایم اما تهران کماکان بر پیش‌شرط خود اصرار دارد. از این رو ترمیم «دیپلماسی زخمی» فرایندی سهل و ممتنع جلوه می‌کند.
عراقچی در بخشی از نوشته خود برای النهار، پاسخ مثبت ایران به درخواست آتش‌بس را فرصتی برای دیپلماسی فراگیر دانست که می‌تواند به همکاری منطقه‌ای و بین‌المللی منجر شود. او با اشاره به نشست وزرای خارجه سازمان همکاری اسلامی، این گردهمایی را زمینه‌ساز گفت‌وگویی واقع‌گرایانه در جهان اسلام توصیف کرد که فراتر از اختلافات قومی و مذهبی است. با این حال، او موفقیت این دیپلماسی را منوط به تضمین‌های حقوقی برای توقف خشونت، به‌ویژه در غزه و لبنان، دانست.
تخت‌روانچی نقش میانجی‌هایی مانند قطر را در ایجاد فضای گفت‌وگو کلیدی خواند و تأکید کرد که ایران به دنبال جنگ نیست اما برای جلوگیری از غافلگیری مجدد، محتاط و آماده باقی خواهد ماند. مهاجرانی نیز با اشاره به سابقه دیپلماسی موفق ایران با کشورهای منطقه، ازجمله حل اختلافات با عربستان و مصر، بر تعهد ایران به مذاکره تأکید کرد اما هشدار داد که تناقض‌گویی‌های آمریکا مذاکرات را دشوار کرده است.
پیش‌شرط ایران برای ازسرگیری مذاکرات با آمریکا یعنی تضمین عدم تجاوز نظامی، پاسخی منطقی به تجربه جنگ ۱۲ روزه و سابقه بدعهدی‌های آمریکاست. اظهارات عراقچی، تخت‌روانچی و مهاجرانی نشان‌دهنده عزم ایران برای حفظ استقلال هسته‌ای، دفاع از منافع ملی و گشودگی به دیپلماسی است.
آتش‌بس کنونی شکننده است و بدون اعتمادسازی، احتمال تشدید تنش‌ها بالاست. پیشنهادهای عراقچی برای ایجاد نهادهای حقوقی بین‌المللی و همکاری منطقه‌ای، فرصتی برای بازسازی اعتماد و تقویت ثبات در خاورمیانه فراهم می‌کند. با این حال، موفقیت این تلاش‌ها به تعهد آمریکا به توقف اقدامات نظامی و حمایت کشورهای منطقه از دیپلماسی بستگی دارد.
