پرونده‌ای درباره شخصیت‌های سریال سرزمین مادری
روزنامه هفت صبح، محمد صابری| درست 10 سال پیش بود؛ زمستان 1392 که خبر رسید سریال تازه کمال تبریزی پس از اتمام فرآیند تولید فاز اول در کنداکتور پخش شبکه سه قرار گرفته است. از دی‌ماه همان سال پخش سریال آغاز شد و مخاطبان بسیاری هم با آن همراه شدند اما سکانس پایانی قسمت سوم، همه معادلات را برهم زد! سریال ناگهان از کنداکتور حذف شد، رئیس صداوسیما به معاون سیما تذکر داد، عذرخواهی رسمی در دستور کار مدیران تلویزیون قرار گرفت و سرانجام پرونده سریال مهر توقیف خورد؛ چرا؟
به دلیل یک سوءتفاهم پیش‌پا افتاده درباره نام فامیلی یک خانواده در داستان! به همین راحتی سریال «سرزمین کهن» روانه بایگانی شد! همزمان با همین حواشی اما تصویربرداری فازهای بعدی ادامه داشت و گویی باید شاکر باشیم که دامنه این حواشی، به توقف کامل تولید منتهی نشد! درباره جزئیات حواشی این سریال در بخشی از همین پرونده به تفصیل نوشته‌ایم اما آنچه باعث شد همزمان با آغاز پخش تلویزیونی این سریال پس از یک دهه، سراغ آن برویم، بیش از حواشی، متن و ساختار باکیفیت آن است.
«سرزمین مادری» تا همین‌جا یکی از بهترین ساخته‌های کمال تبریزی در قاب تلویزیون بوده است و به‌نظر می‌رسد از نظر داستانی هم کشش لازم برای همراه کردن مخاطب را داشته باشد. پنجشنبه شب، اولین قسمت از این سریال روی آنتن شبکه سه رفت اما پخش آن در پلتفرم تلوبیون به قسمت پنجم رسیده است. تا به اینجا از کاراکترهای اصلی چه می‌دانیم؟
رهی اردکانی/ علی شادمان
درباره این شخصیت چه می‌دانیم؟
نوجوانی پرشور و باانرژی است که توانمندی خارق‌العاده‌ای در زمینه طراحی و نقاشی دارد. او به‌راحتی می‌تواند پرتره دیگران را روی کاغذ یا تابلوی نقاشی به تصویر بکشد و همین ویژگی مهمترین وجه تمایز او با دیگران است. رهی به‌شدت نسبت به اتفاقات پیرامونش کنجکاو است و متأثر از آموزه‌های پدر توده‌ای‌اش، در برابر حرف نادرست دیگران هم سکوت نمی‌کند و موضع می‌گیرد.
تا اینجا چه سهمی از داستان داشته است؟
داستان «سرزمین مادری» از سال تولد رهی آغاز می‌شود. در میانه بحران حمله متفقین و قحطی در ایران، نوزادی متولد می‌شود که بعدها سرنوشت او تبدیل به اصلی‌ترین موتور محرکه داستان سریال می‌شود. داستان در قسمت‌های ابتدایی متمرکز بر دوران نوجوانی رهی است. او نوجوانی حدوداً 8 ساله است که با ابهام درباره اصالت نسبتش با پدرومادرش مواجه می‌شود و برای یافتن پاسخ سوالاتی که در ذهن دارد، آرام‌آرام وارد چالش‌ها و کشمکش‌های بزرگ‌ترهایش می‌شود. او تا به اینجا متوجه شده است که جواد اردکانی پدر واقعی‌اش نیست، اما هنوز به پاسخ قطعی درباره پدر و مادر واقعی‌اش نرسیده است.
عملکرد بازیگرش چگونه است؟
علی شادمان زمانی که در سریال «سرزمین مادری» ایفای نقش کرده است، نوجوانی 12ساله بود که شهرت چندانی هم نداشت اما به معنای واقعی در نقش «رهی» درخشیده است. شادمان که 3 سال پیش از حضور در این پروژه برای اولین‌بار در فیلم سینمایی «میم مثل مادر» در کنار گلشیفته فراهانی نقش‌آفرینی کرده و مورد تحسین قرار گرفته بود، در این مجموعه با اعتماد کمال تبریزی ایفاگر نقش اصلی شد.
تأثیر توقیف 10 ساله بر کارنامه بازیگرش چه بود؟
واقعیت این است که علی شادمان بعد از اولین تجربه‌اش یعنی «میم مثل مادر» به چشم اهالی سینما آمده بود و همه می‌دانستند که آینده درخشانی می‌تواند در عرصه بازیگری داشته باشد اما قطعا اگر سریال «سرزمین مادری» در موعد مقرر خود یعنی سال 92 روی آنتن می‌رفت، خیلی زودتر شاهد ظهور استعدادی می‌بودیم که سال‌ها بعد و در دوران جوانی با حضور در نقش اصلی سریال «یاغی»، شهرت و محبوبیتش فراگیر شد. شادمان 10 سال مهم را از دست داد، اما همچنان درخشید.
جواد اردکانی/ امیر آقایی
درباره شخصیت چه می‌دانیم؟
جواد اردکانی در آغاز داستان به‌عنوان پدر رهی معرفی می‌شود. او یکی از اعضای فعال حزب توده در سال‌های حکومت رضاشاه است که اتفاقا دیدگاه‌هایی رادیکال درباره گرایشات چپ خود دارد. او در مدرسه ریاضیات را تدریس می‌کند و همزمان فعالیت‌های مطبوعاتی هم دارد اما هدف اصلی‌اش در زندگی گویی مبارزه برای رسیدن به آرمان است. جواد کاراکتری آرمان‌گراست که آلوده سیاست شده و بابت آن هزینه پرداخت می‌کند.
تا اینجا چه سهمی از داستان داشته است؟
اولین مواجهه ما با جواد اردکانی در سریال «سرزمین مادری» در کلاس درس است اما آرام‌آرام با پیشرفت داستان، سهم این کاراکتر پررنگ‌تر می‌شود و با شمایلی از یک مبارز مواجه می‌شویم. جواد که سال‌ها نسبت واقعی خود و همسرش با رهی را از او پنهان کرده، تا به اینجای داستان تلاش دارد، به رهی بقبولاند که در واقع فرزند برادرش بوده و او سرپرستی‌اش را پذیرفته است. این کاراکتر در پایان قسمت چهارم به زندان افتاد و متهم به دست داشتن در ترور شاه شده است.
عملکرد بازیگرش چگونه است؟
امیر آقایی همواره سطح استانداردی را در بازیگری‌اش رعایت کرده و تا به اینجا و به استناد 5 قسمت پخش شده از سریال باید گفت او به خوبی توانسته است نقش کاراکتر آرمانگرا با گرایش‌های سیاسی تند و تیز را ایفا کند. شکل‌گیری رابطه پدر و پسری میان رهی و جواد هم از بخش‌های جذاب سریال است که طبیعتاً نقش‌آفرینی امیر آقایی و علی شادمان در آن تأثیرگذار بوده است.
تأثیر توقیف 10 ساله بر کارنامه بازیگرش چه بود؟
در نیمه دوم دهه 80 که سریال «سرزمین مادری» کلید خورد، امیر آقایی چهره گمنامی نبود اما به اعتبار امروزش به‌خصوص در سینما نرسیده بود. آقایی که در سال 80 و با «خاک سرخ» ابراهیم حاتمی‌کیا وارد میدان بازیگری شد، یکی از بهترین نقش‌آفرینی‌هایش را در آن سال‌ها، در این سریال ارائه کرده اما حیف که به‌موقع دیده نشد. این بازیگر بعدها هم در سینما و هم در شبکه نمایش خانگی، نقش‌آفرینی‌های درخشان‌تری هم داشته است که شاید با پخش سرموعد سریال «سرزمین مادری» زودتر می‌توانستیم شاهد رقم خوردن آن‌ها باشیم.
راضیه/ الهام حمیدی
درباره شخصیت چه می‌دانیم؟
«چی شده؟ خونه‌داری، رفیق راضیه رو ترک عادت داده؟» راضیه همسر جواد اردکانی و به‌نوعی مادر رهی است و همین دیالوگ در قسمت ابتدایی نشان می‌دهد او هم زمانی مانند جواد گرایش‌های چپ داشته و اهل مبارزه بوده است. اصطلاح «رفیق راضیه» به خوبی نشان‌دهنده این سابقه است اما گویی راضیه واقعا ترک عادت را در پیش گرفته و ترجیح می‌دهد یک خانه‌دار باشد. به همین دلیل هم در قسمت‌های ابتدایی سریال شمایل یک زن خانه‌دار را از او دیده‌ایم که به‌رغم فعالیت‌های پررنگ سیاسی همسرش گویی گرایش چندانی برای دخالت در آن‌ها ندارد.
تا اینجا چه سهمی از داستان داشته است؟
تا اینجای «سرزمین مادری» تصویری کاملا کلیشه‌ای از راضیه را شاهد بودیم. او تنها یک مادر بود که هر‌از‌گاهی درباره خورد و خوراک و یا سرما و گرما، تذکراتی به رهی می‌داد و گاهی هم حتی او را تهدید به تنبیه می‌کرد اما با دستگیری جواد در قسمت سوم، نقش راضیه هم در داستان پررنگ‌تر شده است. او حالا وظیفه ساماندهی امور خانواده بنابر خواست همسرش را دارد و همزمان باید تلاش کند او را از بند و حتی حکم اعدام نجات دهد!
عملکرد بازیگرش چگونه است؟
الهام حمیدی تا به اینجا، همان الهام حمیدی همیشگی بوده است. بازیگری که نه می‌توان گفت نقش‌آفرینی‌اش از نظر فنی ایرادی دارد و نه می‌توان گفت حضورش درخشان است. او همان تصویر کلیشه‌ای از یک زن خانه‌دار را به‌صورتی قابل قبول ارائه کرده و البته فراموش نکنیم که راضیه تا به اینجا در حاشیه بوده و به‌تازگی نقش محوری پیدا کرده است.
تأثیر توقیف 10 ساله بر کارنامه بازیگرش چه بود؟
او زمانی برای بازی در «سرزمین مادری» مقابل دوربین رفت که یکی از چهره‌های آشنا برای مخاطبان بود. الهام حمیدی به پشتوانه حضور در سریال‌های پرمخاطبی چون «مسافری از هند»، «زیرتیغ»، «شوق پرواز» و «یوسف پیامبر(ع)» به شهرت رسیده بود و همزمان در سینما هم «ملک سلیمان» و «محیا» را روی پرده داشت. بعید است پخش «سرزمین مادری» در موعد مقرر می‌توانست تأثیر معناداری بر شهرت و اعتبار این بازیگر داشته باشد.
عبدالرضا بهادری/ فرهاد قائمیان
درباره شخصیت چه می‌دانیم؟
یکی از چهره‌های نظامی ارشد و پرنفوذ در دوران حکومت رضاشاه پهلوی است. سرهنگ عبدالرضا بهادری، فرزند اقدس‌الملوک است و به دلیل همین نسبت، فامیل جواد اردکانی هم محسوب می‌شود. او پدر امیر، بهمن و شاپرک است و براساس تصویری که تا به اینجا ارائه شده است، با وجود اقتدار نظامی، فردی خانواده‌دوست است که برای فرزندانش وقت می‌گذارد. او در دستگاه پهلوی صاحب نفوذ است، اما همچنان از مادرش هم حرف‌شنوی دارد.
تا اینجا چه سهمی از داستان داشته است؟
در همان سکانس‌های ابتدایی، سرهنگ بهادری را در حالی می‌بینیم که به مدرسه فرزندش مراجعه کرده تا تضمینی برای نمره قبولی او بگیرد. اما معلم فرزندش یعنی امیر، جواد اردکانی است که هم به دلیل گرایشات سیاسی و هم به‌واسطه کشمکش‌های فامیلی، علاقه چندانی به مساعدت در این زمینه ندارد! سرهنگ بهادری را در ادامه و پس از دستگیری جواد به جرم ترور شاه در داستان می‌بینیم. او تلاش دارد از زبان رهی، واقعیت‌هایی را بیرون بکشد که علاوه‌بر کمک به جواد، طومار حزب توده را هم، در‌هم بپیچد!
عملکرد بازیگرش چگونه است؟
فرهاد قائمیان بازیگر بسیار توانمندی است و در این سریال هم باید گفت انتخاب او برای ایفای نقش سرهنگ بهادری یکی از بهترین انتخاب‌های کمال تبریزی بوده است. او به خوبی توانسته است اقتدار نظامی این کاراکتر را در عین روحیه خانواده‌دوستش به‌خوبی به تصویر درآورد. هنوز البته برای قضاوت زود است. به‌نظر می‌رسد در قسمت‌های بعدی نقش این کاراکتر پررنگ‌تر می‌شود.
تأثیر توقیف 10 ساله بر کارنامه بازیگرش چه بود؟
قائمیان پیش‌تر با کمال تبریزی در «شهریار» همکاری کرده بود و وقتی در نیمه دوم دهه 80 برای «سرزمین مادری» دعوت به همکاری شد، به‌واسطه سریال‌های «وفا»، «نردبام آسمان» و «شوق پرواز» چهره‌ای شناخته‌شده برای مخاطبان تلویزیونی بود. مخاطبان سینما هم از دهه 70 به‌واسطه همکاری با رسول ملاقلی‌پور، ابراهیم حاتمی‌کیا و اصغر فرهادی او را به‌خوبی می‌شناختند. توقیف «سرزمین مادری» تأثیری بر شهرت این بازیگر نداشت اما شاید اگر یک دهه پیش‌تر پخش می‌شد، شاهد کم‌کاری او در این دهه تا پیش از درخشش دوباره‌اش در «غریب» و «مصلحت» نبودیم.
اقدس الملوک/ بیتا فرهی
درباره شخصیت چه می‌دانیم؟
او خواهر جواد اردکانی است اما گویی از دو دنیای متفاوت برخاسته‌اند و جدالی تاریخی با یکدیگر دارند. اقدس‌الملوک زنی مقتدر است که گویی حرف و نظرش برای دیگران حکم فصل‌الخطاب را دارد. او سال‌های قبل یکی از فرزندانش را در پی مجادلات و البته مبارزات سیاسی از دست داده و فقدان این فرزند بسیار بر شخصیت و روحیات او تأثیر گذاشته است. او از مهر مادری بی‌بهره نیست و حتی از نوه‌های خود و برادرزاده‌اش هم این مهر را دریغ نمی‌کند، در عین حال اما اهل گذشت نیست و گویی کینه‌ای عمیق را در دل خود حفظ کرده است.
تا اینجا چه سهمی از داستان داشته است؟
ورود اقدس‌الملوک به داستان «سرزمین مادری» جایی است که با همراهی نوه‌اش یعنی شاپرک در خیابان، مسیر رهی را سد می‌کنند تا به‌زعم خود واقعیت‌هایی را درباره گذشته‌اش با او در میان بگذارند. در فرازهای ابتدایی داستان، چهره اقدس‌الملوک تا حدودی تیره است اما آرام‌آرام شخصیت او تلطیف می‌شود و متوجه می‌شویم متأثر از ماجرایی که برای فرزندش رقم خورده است، به حال و روز فعلی افتاده است. او اولین کسی است که رهی را از واقعی نبودن پدرومادرش آگاه می‌کند و همین مجادله آتش میان او و برادرش را شعله‌ورتر می‌کند.
عملکرد بازیگرش چگونه است؟
بیتا فرهی بازیگر بسیار توانمندی است که در نقش اقدس‌الملوک هم به‌خوبی توانسته شمایل یک زن مقتدر و در عین حال بهره‌مند از عواطف مادرانه را ایفا کند. لحن و ضرباهنگ بیان دیالوگ‌های اقدس از سوی او، به‌خوبی این حس دوگانه را به مخاطب منتقل می‌کند.
تأثیر توقیف 10 ساله بر کارنامه بازیگرش چه بود؟
بیتا فرهی برای اولین‌بار با سریال «ولایت عشق» در سال 79 در قاب تلویزیون دیده شد. بازیگری که بیش از یک دهه قبل‌تر در اولین نقش‌آفرینی سینمایی خود، با بازی در نقش »مهشید» در فیلم سینمایی «هامون» به کارگردانی داریوش مهرجویی، خوش درخشیده و به شهرت رسیده بود. پخش «سرزمین مادری» در موعد مقرر بعید است تأثیری تعیین‌کننده بر کارنامه فرهی می‌گذاشت اما خب رونمایی از یکی از بهترین نقش‌آفرینی‌هایش را یک دهه به تأخیر انداخت.
ناصر قصاب/ جعفر دهقان
درباره شخصیت چه می‌دانیم؟
قصابی است که رابطه‌ای نزدیک با خانواده بهادری‌ها و خاندان اقدس‌الملوک دارد. او و پسر قلچماقش به‌نوعی محافظ این خانواده محسوب می‌شوند. ناصر که به‌واسطه شغلش به «ناصر قصاب» معروف است، همزمان ارتباطاتی با مقامات حکومتی هم دارد و به‌واسطه رشوه، توانسته است شبکه نفوذی برای خود فراهم بیاورد. او که معتقد است «سیاست پدر و مادر ندارد»، براساس منافع خود با سیاسیون در ارتباط است.
تا اینجا چه سهمی از داستان داشته است؟
کریم خله، پسر ناصر قصاب، پیش از پدرش وارد داستان «سرزمین مادری» شد، در پایان قسمت اول و جایی‌که امیر بهادری به‌بهانه تسویه‌حساب با معلمش یعنی جواد اردکانی، رهی را فریب می‌دهد و کریم خله را به جانش می‌اندازد. در ادامه و برای شکایت از این جریان است که خود ناصر هم وارد داستان می‌شود. ناصر قصاب هم در ماجرای شکایت جواد و هم در ادامه در جریان کمک به خانواده جواد، پس از بازداشتش به دست مأموران رژیم، از نفوذ خود در میان نظمیه‌چی‌ها استفاده می‌کند.
عملکرد بازیگرش چگونه است؟
اولین تصویری که از جعفر دهقان در «سرزمین مادری» دیدیم، همان شمایلی است که بعدها در «معمای شاه» با آن به شهرت رسید. او در یک تک‌پلان در فصل ابتدایی داستان این سریال نقش رضاخان را ایفا کرد اما در ادامه با کاراکتر ناصر قصاب در سریال حضور دارد. واقعیت این است که کاراکتر ناصر ظرفیت بالایی برای تبدیل شدن به کلیشه داشته و هنر دهقان تا به اینجا همین بوده که کمی این شخصیت را از کلیشه‌ها دور کرده است.
تأثیر توقیف 10 ساله بر کارنامه بازیگرش چه بود؟
جعفر دهقان هنوز هم برای بسیاری از مخاطبان تلویزیونی با اولین نقش‌آفرینی‌اش یعنی ماکسی میلیانوس در «مردان‌آنجلس» شناخته می‌شود. او در سینما هم حضور پررنگی در فیلم‌های دفاع مقدسی داشته است. او دو سال بعد از موعد مقرر پخش «سرزمین مادری» در شمایل رضاخان در سریال ناموفق «معمای شاه» هم به‌خوبی دیده شد. از این منظر هرچند یکی از نقش‌آفرینی‌های جذاب این بازیگر با یک دهه تأخیر دارد دیده می‌شود اما این تأخیر تأثیر چندانی بر کارنامه‌اش نداشته است.
مادر شاپرک/ هنگامه قاضیانی
درباره این شخصیت چه می‌دانیم؟
او همسر سرهنگ عبدالرضا بهادری و مادر شاپرک، امیر و بهمن است. او زنی به‌ظاهر مقتدر است که در عین حال مشخص است اقتدارش چندان نفوذی بر دیگران ندارد و بیشتر خودش به آن باور دارد. او که در منزل مادر همسرش یعنی اقدس‌الملوک زندگی می‌کند، تلاش بسیاری دارد تا در سایه اقتدار او، شمایل یک فرد مقتدر را از خودش به دیگران ارائه کند. او توجه ویژه‌ای هم به فرزندانش دارد.
تا اینجا چه سهمی از داستان داشته است؟
تا اینجای داستان نقش پررنگی در روایت نداشته است و در سکانس‌هایی کوتاه او را در حاشیه روایت دیده‌ایم. در همین حضورهای کوتاه هم او به‌شدت در سایه اقدس‌الملوک و اقتدار او در خانه قرار دارد. شاخص‌ترین سکانسی که در پنج قسمت ابتدایی از او دیده‌ایم، سکانس تقابلش با جواد اردکانی در حیاط عمارت اقدس‌الملوک بود، آنجا که با زبان کنایه تلاش می‌کرد تهدیدهای جواد را بی‌پاسخ نگذارد.
عملکرد بازیگرش چگونه است؟
هنوز زود است که بخواهیم درباره کیفیت نقش‌آفرینی هنگامه قاضیانی در نقش مادر شاپرک، قضاوت کنیم. او البته حضوری استاندارد و قابل‌قبول در مقابل دوربین کمال تبریزی دارد اما واقعیت این است که انتظاری هم جز این از او نداشتیم. در عین حال باید در انتظار ادامه داستان باشیم تا ببینیم در بزنگاه‌های دراماتیکی که این کاراکتر قرار است از سر بگذراند، قاضیانی چه عملکردی در نقش‌آفرینی او خواهد داشت.
تأثیر توقیف 10 ساله بر کارنامه بازیگرش چه بود؟
این تنها نقش‌آفرینی هنگامه قاضیانی در تلویزیون محسوب می‌شود و شاید اگر این مجموعه در همان سال 92 پخش شده بود، در این 10 سال شاهد تکرار این تجربه در سریال‌های دیگر می‌بودیم. نکته قابل تأمل هم اینکه حالا در مقطعی این سریال فرصت پخش از تلویزیون به دست آورده که متأثر از حوادث سال گذشته، بعید است دیگر قاضیانی امکان حضور در قاب تلویزیون را داشته باشد. شرایط به‌گونه‌ای است که برخی آثار این بازیگر در سینما و شبکه خانگی هم با چالش‌هایی برای پخش مواجه شده‌اند و باید شاکر باشیم که لااقل در این مورد، «سرزمین مادری» از حاشیه مصون مانده است!
