تهران و کوچه‌هایش - بانک شاهی
شرح‌حال بانکداری در ایران؛ از امتیاز رویتر و بانک شاهنشاهی تا ادغام در بانک تجارت
بیشتر خیابان‌ها، محله‌ها و میادین شهر تهران، پشت این ظاهر امروزی و مدرن، روزگار سپری‌شده پرفرازونشیبی دارند که تحولات سیاسی، اجتماعی و حتی اقتصادی، شکل آن‌ها را از آنچه که در روزهای اول بودند، به سبک‌وسیاقی که امروز می‌بینیم، درآورده. نمونه آن، میدان توپخانه است که در دوره ناصرالدین شاه و در سال 1243 خورشیدی ساخته شد و در دوران مختلف، به‌خصوص در زمان قاجار و توسعه میادین شهری از سنت به مدرنیسم، دستخوش تغییرات مهمی شد. این تغییرات به‌قدری جدی بود، که توپخانه را که روزی یکی از قدیمی‌ترین میدان‌های شهر با عناصر سنتی بود، به اولین میدان مدرن تهران تبدیل کرد. شاید تمرکز بر این میدان به‌خاطر تأسیس اولین بانک ایران در آنجا باشد؛ بانک تجارت که امروزه در ضلع شرقی میدان به جای بانک شاهنشناهی ایران نشسته، یکی از بناهای مهم این میدان است.
بانک شاهنشاهی ایران با صدور امتیازنامه‌ای از جانب ناصرالدین شاه قاجار در یازدهم بهمن ۱۲۶۷ خورشیدی (سی ام ژانویه ۱۸۸۹میلادی) برای بارون جولیوس دو رویتر، بانکدار انگلیسی و با فرمان سلطنتی ملکه ویکتوریای بریتانیا تاًسیس شد. رویتر اجازه انحصاری بانک شاهنشاهی را به مدت 60 سال از ناصرالدین شاه گرفت. مهمتر از همه حق انحصاری نشر اسکناس نیز به رویتر اعطاء شد.
امتیازنامه تأسیس بانک شاهنشاهی در ایران، به امیتازنامه دوم رویتر شهرت دارد؛ امتیازنامه اول، توافقنامه‌ای بود که در سال 1250، (1872 میلادی) میان این کارآفرین انگلیسی و دولت قاجار منعقد شد. به‌موجب توافقنامه اول، ، امتیاز ساختن راه و راه‌آهن و سد و بهره‌برداری از معادن، ایجاد مجاری آبی و قنات و کانال‌ها؛ ایجاد بانک و هرگونه کمپانی صنعتی، حق انحصار کارهای عام‌المنفعه و بهره‌برداری از جنگل‌ها و گمرکات ایران در ازای پرداخت دویست هزار لیره در اختیار رویتر قرار گرفت. این قرارداد در سال بعد با اعتراض روحانیون و درباریان ملغی شد. اما رویتر انگلیسی دست از باج‌گیری از قاجاری‌ها برنداشت و ناگزیر امتیاز تأسیس بانک شاهنشاهی ایران را به او دادند.
تبادل اسکناس و نقره
این بانک، اولین‌بار ایده‌های بانکداری اروپایی را به ایران وارد کرد و استفاده از اسکناس در دوران قاجار هم توسط همین بانک در ایران رایج شد.
اولین مدیر بانک شاهنشاهی ایران، جوزف ربینو بود؛ مردی ایتالیایی-انگلیسی که در لندن به دنیا آمده بود و تابعیت بریتانیایی داشت. او دستور داده بود که تمامی مدیران این بانک که غیرایرانی بودند، زبان فارسی بیاموزند. در آن زمان، مردم ایران به پول کاغذی اعتماد نداشتند. برای همین، ربینو برای گسترش اسکناس، شرایطی فراهم کرد که پول‌های کاغذی در هر زمان، توسط شعبه، قابل تبدیل به سکه نقره باشد. هرچند که این امر در مناطق دورافتاده چالش‌برانگیز بود و ضرورت داشت سکه‌های نقره به این مناطق منتقل شود.
در سال 1306 خورشیدی، ساختمان قدیمی بانک در ضلع شرقی میدان توپخانه، تخریب و به جای آن ساختمان فعلی ساخته شد و در روز پنجشنبه نوزدهم دیماه 1308 ش. افتتاح شد.
بانک شاهنشاهی یا بانک شاهی ایران تا سال 1309، به فعالیت خود در زمینه نشر انحصاری اسکناس ادامه داد. رفته‌رفته بانک شاهنشاهی، رونق خود را از دست داد و دلیل آن هم، تأسیس بانک ملی ایران در سال 1307 بود. در آن زمان رضا خان، امتیاز حق انحصاری نشر اسکناس را به‌موجب قرارنامه‌ای در 23 اردیبهشت 1309، به مبلغ 200هزار لیره از انگلیسی‌ها خرید و به بانک ملی ایران واگذار کرد.
این بنای تاریخی، تنها میراث ارزشمند باقی‌مانده از بدنه میدان توپخانه قدیم است که طرحی منحصر به فرد دارد. بانک شاهنشاهی، در محل خانه میرزا قهرمان امین‌لشکر، در شرق میدان توپخانه مستقر شد. گفته شده که میرزا قهرمان امین‌لشکر، از درباریان ناصرالدین شاه قاجار و داماد مظفرالدین شاه بوده و قصد داشته قصری مجلل برای خودش احداث کند. اما نتوانسته پول ساخت عمارت را پرداخت کند و سرانجام، ناچار به فروش آن به بانک شاهنشاهی ایران شده.
پلان باسیلیکایی بانک شاهنشاهی
روایت‌ها درمورد طراح بنا، متفاوت است. برخی منابع، طراح بانک شاهنشاهی را مارکوف روسی می‌دانند اما سیروس سمیعی، که پژوهش‌های بسیاری در حوزه تاریخ معماری دارد، از آرچیبالد اسکات به‌عنوان طراح این بنا نام برده. اما در منابعی دیگر، از مارکار گالستیانس، معمار ارمنی تبار ایرانی هم به‌عنوان طراح بنای بانک شاهنشاهی یاد شده. به‌هر ترتیب، آنچه در این بنا مشهود است، پلان باسیلیکایی آن است؛ فرم معماری‌ای که معمولاً با پلان مستطیل‌شکل،همراه با سقف و ردیف ستون‌ها که راهروهای جانبی را پشتیبانی می‌کنند، مشخص می‌شود. فضای میانی دو طبقه است و ستون‌های بلند این بنا در فضای داخلی ساختمان و تلفیق هنرمندانه آن با دوره‌‌‌کاری‌های تیزه‌دار و استفاده از چوب در پوشش سقف، شکوه و عظمت معماری هخامنشی را یادآوری می‌کند. کاشیکاری‌های سردر این بانک را حسین لرزاده طراحی و اجرا کرده که به یک بازشو با قوس جناغی و کاشیکاری با تزئینات اسلیمی و گره چینی و کاسه چینی زیبا با کاشی خشتی هفت رنگ مزین است. در بالای سردر یک سنتوری (یا همان سه‌گوش بالای درگاه جلوخان) قرار دارد که داخل آن یک قوس نیم‌دایره است. به‌طورکلی در ساخت این بانک، سبک معماری ایرانی، مانند کاسه‌سازی در نیم‌گنبد، سردرورودی، کاشیکاری و گچبری رعایت شده است.
حدود سال 1328 خورشیدی، دکتر مصطفی تجدد، وزیر بازرگانی، بانکدار و اقتصاددان پهلوی اول، بانک بازرگانی را به‌عنوان اولین بانک خصوصی در ایران تأسیس کرد و در 29 شهریور 1331، ساختمان بانک شاهنشاهی را به مبلغ 3.5میلیون تومان خریداری کرد.
کتبیه چندرنگ؛ روایتگر صاحبان عمارت قدیمی بانک شاهنشاهی
کتیبه کاشیکاری بالای ساختمان بانک میدان توپخانه نام و نشان بانک تجارت ایران را نشان می‌دهد اما در سردر ساختمان قدیمی بانک شاهنشاهی عبارت imperial bank دیده می‌شود. در کتیبه بالای ایوان ورودی هم هنوز بقایای عبارت بانک بازرگانی ایران به چشم می‌خورد که بخش‌هایی از آن را با رنگ پوشانده‌اند.
پس از انقلاب 57، شورای انقلاب دستور ادغام بانک‌ها را داد. در همین راستا، بانک تجارت هم با ادغام 5 بانک خصوصی ایرانی، 6 بانک مشترک ایرانی-خارجی و یک بانک خارجی، در همین ساختمان بانک شاهنشاهی که حالا در اختیار بانک بازرگانی بود، دایر و تمامی فعالیت‌های بانک شاهنشاهی ایران به بانک تجارت واگذار شد. امروز بانک تجارت تصمیم گرفته این بنا را که در ضلع شرقی میدان توپخانه قرار دارد، به موزه تبدیل کند که در آینده به‌عنوان موزه تاریخچه بانکداری آماده بازدید علاقه‌مندان باشد؛ ساختمانی که یادگار دوران قاجار است و در تاریخ 12 بهمن 1381 با شماره 7440 به ثبت ملی رسید.
