تهران و کوچه‌هایش - قسمت بیست و ششم؛ امارت ارباب هرمز
خانه مردی که تهرانپارس را ساخت. عمارت ارباب‌هرمز؛ نشانی از تاریخِ شرق تهران
تهرانپارس را همه می‌شناسیم و اگر خودمان یا یکی از اقوام و آشنایان ساکن این محله نباشند، لابد یک بار یا بیشتر برای انجام کاری به این منطقه رفته‌ایم. همه هم می‌دانیم که یکی از محله‌های قدیمی تهران است اما شاید ندانیم که پیش از شکل‌گیری و خیابان‌کشی‌های مدرن در این محدوده، چندین روستا و آبادی قرار داشتند که مهدی‌آباد و مجیدآباد ازجمله آن‌ها هستند. قدمت این منطقه را که امروز به‌نام تهرانپارس می‌شناسیمش، می‌توان از عمارتی که در آن باقی مانده، تشخیص داد؛ عمارت ارباب هرمز که به نام عمارت مجیدآباد هم شناخته می‌شود. این بنا، متعلق به اواخر دوره قاجار است که در قریۀ مجیدآباد ساخته شده بود و امروز در تهرانپارس کنونی، داخل بوستان پلیس قرار دارد. البته به نظر می‌رسد نام ارباب هرمز بیشتر از ساخت این عمارت با تهرانپارس گره خورده باشد؛ شواهد تاریخی می‌گویند نزدیک به یک قرن پیش، یعنی در سال 1310، یکی از سرمایه‌داران زرتشتی به نام هرمز آرش، حدود 4 کیلومتر زمین از خانواده ابوالقاسم خان بختیار، که یکی از رجل سیاسی پهلوی بود، خریداری کرد و پس از آن، تهرانپارس مدرن به دست فرانسویان طراحی شد و به «تهران‌پاریس» نام‌گذاری شد.
عمارتی در دل باغ‌اناری
برگردیم به عمارتی که هرمز آرش در قریه مجیدآباد ساخت؛ مجیدآباد روستایی از توابع شمیرانات بوده که در اطراف تهران قرار داشت. در این روستا باغی با میوه‌ای به نام قوقوک وجود داشت که بعدها به باغ‌اناری شهرت یافت. داخل این باغ انار، عمارت ارباب هرمز قرار داشت. این باغ در نقشه‌ای قدیمی که در ۱۲۸۹ خورشیدی توسط مهندس عبدالرزاق بغایری ترسیم شده، در محدوده‌ای به نام قلعۀ سردار قرار دارد.
برخی منابع ساخت این عمارت را به حاجب‌الدوله، یکی از رجال سیاسی قاجاری دوره ناصری نسبت می‌دهند. در روایت‌های دیگری هم لطفعلی خان امیر مفخم بختیاری، از چهره‌های برجسته ایل بختیاری و از فرماندهان دوران قاجار و پهلوی، را صاحب و سازنده این عمارت و باغ‌اناری می‌دانند که تا اوایل دوره پهلوی در این عمارت زندگی می‌کرده است و پس از درگذشتش، ابوالقاسم‌خان بختیاری پسر امیر مفخم و همسرش بی‌بی‌عظیمه بختیاری در این عمارت زندگی می‌کردند. سرانجام در سال 1327 خورشیدی، این عمارت به هرمز آرش، فروخته می‌شود.
به هر ترتیب، این عمارت قاجاری در قریه مجیدآباد و تهرانپارس کنونی، به نام ارباب هرمز شهرت یافت. مردی که تا پایان حیاتش، یعنی تا سال 1351 خورشیدی، در این عمارت به کشاورزی و باغداری مشغول بود. بعد از درگذشت ارباب هرمز، این عمارت و باغ در اختیار فرزندش، تهمتن قرار گرفت که درنهایت با مهاجرت او به خارج از کشور، این عمارت قجری خالی و متروک ماند.
پیشروی نوگرایی در معماری ایرانی
عمارت ارباب هرمز، یک ساختمان مستطیل‌شکل با کشیدگی شرقی-غربی است. سبک‌وسیاق ساخت این بنا که تلفیقی از کوشک ایرانی و سبک نئوباروک فرانسوی است، آن را به جریان‌های ابتدایی نوگرایی در معماری ایرانی پیوند می‌دهد. در کالبد ساختمان، همنشینی برخی عناصر وارداتی مانند گوشواره در کنار فضاهای سنتی همچون حوض‌خانه و سه‌دری، ترکیب جدید و جالب توجهی را پدید آورده است.
در گذشته، در قسمت بالایی باغ، قناتی قرار داشته که آب آن، به‌وسیله لوله‌های سفالی به نام تنبوشه، به‌سمت حوض و فضای حوض‌خانه در طبقه همکف عمارت هدایت می‌شده. این عمارت در دو طبقه و با مصالح اولیۀ آجر، چوب و اندود گچ ساخته شده است. پوشش ساختمان به‌صورت شیروانی، با خرپای چوبی است. نمای خارجی بنا نیز از آجر و اندود گچ است. در واقع نمای اصلی ساختمان، نمای جنوبی آن است که در آن، تعدادی ستون‌های باربر در طبقۀ فوقانی دیده می‌شود. این نما، تزئینات چندانی ندارد و فقط به گچ‌بری‌های مختصر در سرستون‌ها محدود می‌شود. همچنین در این جبهه از ساختمان، حوض مستطیل‌شکلی وجود دارد. بر اساس شواهد موجود، این نما چندان تغییری نداشته اما در نمای شمالی تغییرات قابل‌توجهی صورت گرفته است. در این نما بازشوهای قدی گوشواره‌ها کوچک شده و بازشوهای طبقۀ همکف با بی‌سلیقگی به‌صورت نرده‌ای فلزی کار شده‌اند. بخش‌هایی هم به این طبقه الحاق شده که در آن‌ها، تعداد و اندازۀ پنجره‌ها با یکدیگر قرینه نیستند؛ از بخش‌های الحاقی به عمارت ارباب هرمز، می‌توان به دو گوشواره با طاقچه‌هایی رنگارنگ اشاره کرد که به نظر می‌رسد در زمان پهلوی اول به عمارت افزوده شده و در زمان پهلوی دوم، یعنی همان دوره ارباب هرمز، اتاق‌های انتهایی عمارت ساخته شد؛ اتاق‌هایی که در بخش شمالی دارای پیش‌آمدگی از نما هستند و دیوارهای جانبی (شرقی و غربی) آن‌ها به‌صورت پخ اجرا شده‌اند و در بخش جنوبی هم از طریق یک درِ میانی به اتاق‌های شمالی مرتبط شده و از جبهۀ مقابل (جنوبی) به ایوان باز می‌شوند.
موزه گرافیک در دل تاریخ
آنچه در بخش‌هایی از این بنا باقی مانده، نشان می‌دهد کتیبۀ بالای بازشوهای قدیمی ساختمان هم چوبی است و راهرو و اتاق‌‌ها شیشه‌های رنگی دارد و بر نرده‌های حفاظ ایوان هم طرح چلنگری دیده می‌شود. البته با توجه به دیرینگی ساختمان و کشف طاقچه‌های تزیینی‌ای که در طی بازسازی بنا و در گمانه‌زنی‌ها و لایه‌برداری‌ها به دست آمده است، به نظر می‌رسد این عمارت در دوره‌های ابتدایی حیات خود تزئینات بیشتری داشته است.
بعد از پیروزی انقلاب و مهاجرت خانواده هرمز آرش به خارج از کشور، این عمارت بدون سرپرست ماند و مدتی از آن به‌عنوان انبار و اقامتگاه کارگران استفاده می‌شد. درنهایت در اسفند 84، با شماره ۱۴۶۱۰در فهرست آثار ملی ثبت شد و پس از آن، شهرداری باغ‌اناری را به بوستان پلیس تبدیل کرد و عمارت ارباب هرمز، با کمی مرمت، تغییر کاربری داده و به موزه گرافیک تبدیل شد.
اگر روزی تصمیم گرفتید به محل زندگی مردی که تهرانپارس را به شکل امروزی ساخت، سری بزنید و در کنار تزئینات یک خانه قجری، از تماشای آثار طراحان گرافیک هم لذت ببرید، عمارت ارباب هرمز در ضلع شمالی بوستان پلیس تهرانپارس، بهترین گزینه برای شماست.
