از «هیچ» تا میلیون‌ها دلار | به بهانه فروش بیش از انتظار آثار هنری در حراج ساتبیز دبی
روند باشکوه آثاری که از گالری‌های ایران تا حراج‌های جهانی طی کردند
هفت صبح| در جریان حراجی هنر مدرن و معاصر خاورمیانه ساتبیز آثار شماری از هنرمندان برجسته ایرانی از جمله بهمن محصص، سهراب سپهری، صادق تبریزی، ناصر اویسی و مسعود عربشاهی به مزایده گذاشته شد و به فروش رسید. بسیاری از آثار موجود در این حراجی برخلاف برآورد قیمت اولیه با رقم‌های بالاتری به فروش رسید. این اتفاق فارغ از تثبیت جایگاه هنر ایرانی در بازار جهانی، نشانی از به ثمر رسیدن تلاشی است که سال‌ها از سوی برخی از هنرمندان و مجموعه‌داران انجام شده است.
آغازِ یک روند باشکوه
در دهه‌های اخیر آثار هنرمندان مدرن و معاصر ایرانی به طور قابل توجهی در صحنه هنر جهانی حضور یافته‌اند. این روند به ویژه از طریق حراجی‌های معتبر بین‌المللی مانند کریستیز، ساتبیز و بونهامز شتاب گرفته و ایران را به یکی از بازیگران مهم منطقه‌ای در بازار هنر تبدیل کرده است. هنر ایران، توجه خریداران، منتقدان و مجموعه‌داران جهانی را به خود جلب کرده که این اتفاق، نشان‌گرِ رشد کیفی و کمی هنر ایران و افزایش علاقه مجموعه‌داران جهانی به هویت بصری خاص این کشور است.
جریان روند تثبیت جایگاه ایران در بازارهای جهانی را اگر بخواهیم پیگیری کنیم باید به اوایل دهه ۲۰۰۰ بگردیم. همزمان با برگزاری نخستین حراجی‌های تخصصی هنر خاورمیانه در کریستیز دبی، آثار هنرمندان ایرانی به قیمت‌هایی بی‌سابقه به فروش رسیدند که این رویداد نقش مهمی در معرفی هنر ایران به بازار خاورمیانه و سپس بازار جهانی ایفا داشت. علاوه بر آن تعدادی از مجموعه‌داران، گالری‌داران و برخی مدیران هنری بخش خصوصی، از جمله علیرضا سمیع‌آذر در ایران نیز نقش مهمی در کشف و معرفی هنرمندان جدید به بازارهای جهانی ایفا کرده‌اند.
هنرمندان پیشگام و رکورددار
کریستیز دبی تا سال 2022 بیش از 250 میلیون فروش داشته است که سهم هنرمندان ایران در آن انکارناپذیر است. سهراب سپهری چندین بار در صدر فروش‌ها قرار گرفته است. پرویز تناولی با مجسمه‌های معروفش (هیچ)، به نماد هنر مدرن ایران تبدیل شد و یکی از آثار او در کریستیز به بیش از ۲.۸ میلیون دلار رسید. فرهاد مشیری از معدود هنرمندان ایرانی، آثارش در حراجی‌های نیویورک و لندن نیز فروش رفت. او با تابلوی «عشق» در سال 2008 رکورد 1.05 میلیون دلار در کریستیز ثبت کرد و نخستین هنرمند ایرانی شد که اثری بالای یک میلیون دلار فروخت.
ویژگی‌های هنر معاصر ایران
آثار هنرمندان ایرانی اغلب ترکیبی از هویت فرهنگی، نمادگرایی سنتی و بیان‌های معاصر هستند. خط، شعر، نگارگری، فرش، آیین‌های مذهبی و عناصر معماری سنتی به صورت بازخوانی شده در بسترهای مدرن به کار می‌روند. این ویژگی‌ها برای مخاطب غربی که به دنبال معناهای لایه‌دار و ناشناخته است جذابیتی دوچندان دارد. هنر معاصر ایران به خوبی سنت‌های ایرانی (خط، معماری، آیین‌ها) را با فرم‌های مدرن غربی ترکیب کرده است. زبان بصری چندلایه و استفاده از شعر، خوشنویسی، فرهنگ عامه و نمادهای سیاسی-اجتماعی در آثار هنرمندان ایرانی، مخاطب غربی را با ابعادی پیچیده از هویت و مقاومت فرهنگی روبه‌رو می‌کند. علاوه بر آن هنرمندان ایرانی از مدیاهای مختلف بهره می‌گیرند.
چالش‌ها و فرصت‌ها
با وجود رشد بازار، چالش‌هایی همچون تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های مالی و بانکی برای هنرمندان ایرانی وجود دارد اما گسترش فروش آنلاین هنر و بازار NFT، ایجاد پلتفرم‌های مجازی نمایش آثار، همکاری‌های فرهنگی منطقه‌ای با مراکز هنرهای معاصر در دبی، دوحه و بیروت و رشد علاقه مجموعه‌داران جوان به هنر مفهومی، اجتماعی و چندرسانه‌ای باعث رونق بیشتر در هنر ایران شده است.
نقش حراج تهران در ارتقاء هنر معاصر ایران
حراج تهران که نخستین‌بار در سال ۱۳۹۱ (۲۰۱۲) توسط علیرضا سمیع‌آذر برگزار شد، نخستین حراجی خصوصی رسمی در ایران پس از انقلاب ۱۳۵۷ است. این حراج به سرعت به مهم‌ترین رویداد سالانه در بازار هنر ایران تبدیل شد و توانست تاثیر عمیقی بر قیمت‌گذاری، شناساندن هنرمندان و تقویت بازار داخلی و خارجی هنر مدرن و معاصر ایران بگذارد. این حراج به خاطرِ تثبیت بازار داخلی برای هنر ایران، حمایت از هنرمندان زنده و خانواده‌های هنرمندان فقید، ایجاد مکانیسم قیمت‌گذاری شفاف بر پایه استانداردهای بین‌المللی و جذب سرمایه‌گذاران داخلی و ایرانیان خارج از کشور برگزار شد.
سمیع آذر درخصوص نقش حراج تهران در گفت‌وگویی با آرت‌چارت چنین گفته است: «حراج تهران در غیاب بانک‌های اطلاعاتی رسمی، تبدیل به مرجع قیمتی اصلی آثار هنری در ایران شده و حتی توسط گالری‌های خارج از کشور نیز به آن ارجاع داده می‌شود. در شرایط تحریم، حراج تهران به هنرمندان ایرانی فرصتی داده تا بدون نیاز به خروج اثر از کشور، در فضایی معتبر آثار خود را به فروش برسانند.حراج تهران از اولین دوره تاکنون بارها با نقدهای فراوان مواجه شده، سمیع آذر معتقد است «ما در حراج تهران به شدت مورد نقد قرار می‌گیریم و این برای ما خوب است چون ما را مجبور به اصلاح می‌کند و پاسخگو.»
او نقش حراج برای هنرهای تجسمی را حیاتی می‌داند، «در حال حاضر هیچ پول یا سوبسیدی از طرف دولت در حمایت از هنر و مارکت هنر هزینه نمی‌شود. به همین دلیل است که مستقل‌ترین جریان فرهنگی این کشور هنرهای تجسمی است. سینما به شدت متکی به کمک‌ها و حمایت‌های دولتی است، تئاتر وابسته به پول و سالن‌های نمایش و حمایت‌های دولت است، موسیقی هم همین‌طور. در هنرهای تجسمی این حمایت تقریبا صفر است.
حاشیه ساتبیز دبی
وعده فریبنده یا دزدی آثار ایرانی؟
حضور آثار هنرمندان ایرانی در بازارهای جهانی اما همیشه همراه با افتخار نبوده است. در حراج اخیر حاشیه‌هایی از فروش غیرقانونی آثار هنرمندان تا وجود آثار تقلبی به نام هنرمندان بزرگ نیز مطرح شده است. مهرداد فلاح هنرمند نقاش و نماینده خانواده زنده‌یاد صادق تبریزی یکی از کسانی است که پس از اعلام خبر فروش آثار صادق تبریزی آن هم با قیمتی کمتر از تخمین اولیه، واکنش نشان داد.
فلاح در گفت‌وگو با مهر با بیان اینکه پس از درگذشت تبریزی، آثار جعلی و تقلبی منتسب به او در حراجی‌های دسته سوم و چهارم در اروپا و آمریکا عرضه می‌شود، بیان کرده: «اریک آذری در دهه‌های گذشته با وعده‌های فریبنده از هنرمندانی مانند صادق تبریزی، سهراب سپهری و پرویز تناولی آثار هنری به امانت گرفت و هرگز بازنگرداند. این آثار به‌صورت غیرقانونی در بازارهای بین‌المللی به فروش رسیدند. این اقدام را سرقت هنری می‌داند و بیان می‌کند:«خرید و فروش آثار غیرقانونی است.»
او خبر از برگزاری نمایشگاهی از آثار صادق تبریزی با عنوان «ریتم خط‌های تبریزی» را در ابوظبی می‌دهد و یکی از اهداف برگزاری این نمایشگاه را معرفی آثار اصیل زنده یاد تبریزی و مقابله با عرضه آثار جعلی او می‌خواند. «ما در تلاش هستیم تا با همکاری گالری‌های معتبر، آثار واقعی و مستند استاد را به نمایش بگذاریم و از هنردوستان دعوت می‌کنیم تا با بررسی اصالت آثار، از هنر واقعی لذت ببرند.»
