سی روز سرنوشت‌ساز
فشار اروپا، حمایت چین و روسیه و واکنش محتاطانه آمریکا مسیر مذاکرات هستهای ایران را وارد مرحله‌ای سرنوشت‌ساز کرده است
هفت صبح، حسین فاطمی| از روز پنجشنبه، آتش دیپلماسی برجامی بار دیگر شعله‌ور شد؛ سه کشور اروپایی عضو توافق هستهای ایران، فرانسه، آلمان و بریتانیا، با ارسال نامه‌ای رسمی به شورای امنیت سازمان ملل، روند فعال‌سازی مکانیسم «اسنپ‌بک» را آغاز کردند؛ اقدامی که به ادعای آنان در واکنش به عدم پایبندی ایران به تعهدات هستهای صورت گرفته است. این اقدام با واکنش شدید ایران مواجه شد و وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی آن را غیرقانونی، فاقد وجاهت حقوقی و تلاشی برای بازگرداندن تحریم‌های لغوشده خواند.
همزمان، روسیه و چین ضمن حمایت از دیپلماسی و پیش‌نویس تمدید شش‌ماهه برجام، هرگونه اقدام اروپایی را فاقد مشروعیت دانسته و بر ضرورت حفظ فضای گفت‌وگو تأکید کردند. ایالات متحده نیز ضمن استقبال از اقدام اروپا، از آمادگی خود برای دیپلماسی با تهران سخن گفت و در عین حال، راه بازگشت تحریم‌ها را تقویت‌کننده مسیر صلح دانست. در داخل ایران، مجلس شورای اسلامی با ارائه طرح سه‌فوریتی برای خروج کشور از پیمان ان‌پی‌تی، پیام روشنی از امکان واکنش سخت‌گیرانه ایران به جامعه جهانی ارسال کرد.
نامه‌های مستند عباس عراقچی به دبیرکل سازمان ملل و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز تلاش دارد تحریف واقعیات توسط تروئیکای اروپایی را افشا کرده و حق ایران برای اقدامات جبرانی قانونی را برجسته کند. این تحولات نشان می‌دهد پرونده هستهای ایران اکنون در نقطه‌ای حساس قرار دارد که دیپلماسی، حقوق بین‌الملل و محاسبات ژئوپلیتیک، همزمان در آزمونی سرنوشت‌ساز قرار گرفته‌اند.
آغاز مجدد اختلافات برجامی؛ نامه اروپایی‌ها به شورای امنیت
اگر چه در هفته‌های اخیر، تنش‌ها پیرامون قطعنامه ۲۲۳۱ و موضوع تمدید یا اجرای مکانیسم ماشه بار دیگر به اوج خود رسید، اما از روز پنجشنبه هفته گذشته وارد سطح بی‌سابقه‌ای از تنش‌ها در عرصه دیپلماسی هستهای شده‌ایم. چرا که سه کشور اروپایی فرانسه، آلمان و بریتانیا نامه‌ای به شورای امنیت سازمان ملل ارسال کردند که در آن ادعا شده است ایران به طور جدی مفاد توافق هستهای را نقض می‌کند.
این اقدام اروپایی‌ها در حالی صورت گرفت که مذاکرات احیای برجام در نقطه حساسی قرار دارد و هرگونه فشار دیپلماتیک می‌تواند روند گفت‌وگوها را پیچیده‌تر کند. نامه اروپایی‌ها بر دو محور اصلی تاکید داشت؛ نخست، عدم پایبندی ایران به محدودیت‌های هستهای مشخص شده در برجام و دوم، احتمال استفاده ایران از فناوری‌های هستهای در جهت توسعه برنامه نظامی.
این نوع لحن، تداوم نگرانی‌های غرب از قابلیت غنی‌سازی اورانیوم در ایران را نشان می‌دهد و تلاش می‌کند با ایجاد فشار دیپلماتیک، تهران را به بازگشت سریع‌تر به میز مذاکرات ترغیب کند. از دید تحلیلگران بین‌المللی، ارسال این نامه همزمان با اعلام طرح سه‌فوریتی مجلس ایران برای خروج از پیمان ان‌پی‌تی، نشان‌دهنده شدت گرفتن اختلافات و پیچیده‌تر شدن فضای دیپلماسی هستهای است. این موضوع می‌تواند تاثیر مستقیم بر آینده مذاکرات و وضعیت حقوقی ایران در سطح بین‌المللی داشته باشد.
واکنش رسمی ایران؛ غیرقانونی و فاقد وجاهت حقوقی
در پاسخ به نامه اروپایی‌ها، وزارت خارجه ایران، آن را «فاقد وجاهت حقوقی و سیاسی» دانست و اعلام کرد که این اقدام در تضاد با اصول اساسی حقوق بین‌الملل و قطعنامه‌های شورای امنیت است. ایران تاکید کرده است که هیچ کشوری حق ندارد بر اساس برداشت خود از توافق‌ها، شورای امنیت را به مداخله در امور داخلی کشورها وادار کند.
این واکنش در قالب بیانیه‌ای رسمی بیان شد که در آن به اقدامات گذشته اروپایی‌ها نیز اشاره شده بود، از جمله فشار تحریمی و اقدامات یک‌جانبه؛ تهران بر این نکته تأکید کرده است که پایبندی کامل خود به تعهدات هستهای را مطابق توافق برجام ادامه می‌دهد و هرگونه ادعای خلاف آن، صرفا بازتابی از فشارهای سیاسی است. از نظر تحلیلگران، این پاسخ نشان‌دهنده عزم ایران در برابر فشارهای خارجی است و همزمان تلاش می‌کند با تکیه بر حقوق بین‌الملل و قطعنامه‌های سازمان ملل، از مشروعیت خود در مذاکرات و عرصه بین‌المللی دفاع کند.
واکنش محتاطانه پکن و مسکو؛ حفظ دیپلماسی و مخالفت با فشار اروپایی
در کنار واکنش ایران، دو قدرت بزرگ جهانی یعنی روسیه و چین در مقام دو عضو دائم شورای امنیت و دو عضو برجام ترکیبی از احتیاط و طراحی بود. چرا که هر دو کشور بر لزوم حفظ مسیر دیپلماسی تأکید دارند و نسبت به هرگونه فشار یک‌جانبه بر ایران هشدار دادند. روسیه با اشاره به تجربه چند دهه تعامل با ایران، تأکید کرد که اعمال فشار به جای تشویق به همکاری، تنها می‌تواند روند مذاکرات را کند و خطر تشدید تنش‌ها را افزایش دهد.
چین نیز در بیانیه‌ای مشابه، از تمام طرف‌ها خواست که از اقدامات تحریک‌آمیز خودداری کرده و بر راه‌حل‌های مبتنی بر گفت‌وگو و توافقات بین‌المللی تمرکز کنند. این هماهنگی موضع روسیه و چین نشان می‌دهد که نقشه ژئوپلیتیک منطقه به شدت تحت تأثیر تحرکات غرب است و هرگونه اقدام یک‌جانبه اروپایی، با مخالفت جدی قدرت‌های شرقی مواجه خواهد شد. تحلیلگران معتقدند این همگرایی می‌تواند توازن قوا در مذاکرات هستهای و شورای امنیت را تغییر دهد.
ایالات متحده و مسیر تحریم‌ها؛ حمایت دیپلماتیک یا تقویت فشار؟
در این میان، ایالات متحده، هرچند از ارسال نامه اروپایی‌ها به شورای امنیت حمایت رسمی نکرد، اما با اعلام پایبندی به مسیر تحریم‌ها و ابزارهای فشار، سیگنال‌های ضمنی خود را به تهران ارسال کرد. آمریکا همچنان تلاش دارد مذاکرات را تحت کنترل خود نگه دارد، بدون آنکه مستقیما در مسیر اروپایی‌ها وارد شود.
تحلیلگران سیاسی معتقدند که این رویکرد واشنگتن نشان‌دهنده یک استراتژی دوگانه است؛ حمایت از فشار دیپلماتیک اروپا در عین حفظ انعطاف نسبی در مذاکرات مستقیم با ایران. این توازن ظریف می‌تواند نقش مهمی در تعیین آینده توافق هستهای و مسیر تحریم‌ها داشته باشد.
طرح سه‌فوریتی مجلس برای خروج از ان‌پی‌تی
در داخل ایران، تحولات قابل توجهی نیز رخ داده است. به نوشته فارس، طرح سه‌فوریتی مجلس برای خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هستهای (ان‌پی‌تی) به عنوان واکنشی به فشارهای بین‌المللی و نامه اروپایی‌ها مطرح شد. این اقدام مجلس ایران به نوعی پیام داخلی و خارجی همزمان محسوب می‌شود؛
از یک سو، نشان‌دهنده پاسخ قاطع نهادهای قانون‌گذاری کشور به فشارها است و از سوی دیگر، پیامی برای جامعه بین‌المللی ارسال می‌کند که ایران حاضر به کوتاه آمدن تحت فشار یک‌جانبه نیست. کارشناسان می‌گویند چنین تحرکی می‌تواند مذاکرات هستهای را پیچیده‌تر کند و توجه جامعه جهانی را به حقوق قانونی ایران در حوزه انرژی هستهای جلب نماید.
نامه‌های ایران به سازمان ملل و اتحادیه اروپا
در ادامه واکنش‌های ایران، عراقچی اقدام به ارسال نامه‌های مستند به شورای امنیت، دبیرکل سازمان ملل و اتحادیه اروپا کرد که در آن به تفصیل به تحریف‌های صورت‌گرفته توسط کشورهای اروپایی پاسخ داده شد. این نامه‌ها شامل اسناد و گزارش‌های فنی است که نشان می‌دهد ایران به تعهدات برجامی خود پایبند بوده و هیچ اقدامی مغایر با توافق انجام نداده است.
پیش‌تر هم نمایندگی ایران در سازمان ملل نیز به اقدام تروئیکا واکنش نشان داده بود. تحلیلگران حقوق بین‌الملل بر این باورند که این اقدام ایران هم از منظر حقوقی و هم دیپلماتیک اهمیت دارد، زیرا سندیت و شفافیت را به روند گفت‌وگوها بازمی‌گرداند و از یک سو مشروعیت ایران را تقویت می‌کند و از سوی دیگر تلاش اروپا برای فشار غیرقانونی را تضعیف می‌نماید.
تلاقی دیپلماسی، حقوق بین‌الملل و ژئوپلیتیک
جمع‌بندی تحلیلی تحولات دو روز گذشته نشان می‌دهد که وضعیت فعلی برجام و تنش‌های هستهای ایران، نقطه حساسی از تلاقی دیپلماسی، حقوق بین‌الملل و ژئوپلیتیک است. اروپا تلاش دارد با فشار دیپلماتیک و ادعای نقض برجام، ایران را به کوتاه آمدن وادار کند.
ایران با واکنش مستند و حقوقی خود نشان می‌دهد که نه تنها از مسیر قانونی خود کوتاه نمی‌آید، بلکه قدرت دیپلماسی و دفاع حقوقی خود را نیز تقویت کرده است. در این میان، روسیه و چین نقش بازدارنده دارند و مانع از تشدید فشارها می‌شوند، در حالی که ایالات متحده با سیاستی متوازن، هم انعطاف در مذاکرات و هم ابزار فشار را حفظ می‌کند.
تحولات داخلی ایران، از جمله طرح سه‌فوریتی مجلس، نیز بر پیچیدگی ماجرا افزوده و نشان می‌دهد که هرگونه تصمیم‌گیری بین‌المللی باید ابعاد سیاسی، حقوقی و ژئوپلیتیکی را همزمان مدنظر داشته باشد. در نهایت، این وضعیت نشان‌دهنده اهمیت دیپلماسی چندجانبه و لزوم احترام به حقوق قانونی کشورها در معادلات بین‌المللی است. همچنین یادآوری می‌کند که هرگونه فشار یک‌جانبه، می‌تواند نه تنها روند مذاکرات را مختل کند، بلکه به افزایش تنش‌ها و پیچیدگی‌های ژئوپلیتیکی منجر شود.
سیدعلی سقائیان:
۳۰ روز آینده مقطع حساسی است
با توجه به نکات یاد شده، سیدعلی سقائیان در گفت‌وگویی با «هفت صبح»، اقدام اخیر سه کشور اروپایی برای ارسال نامه به شورای امنیت سازمان ملل متحد به‌منظور فعال‌سازی مکانیسم ماشه را نشانه‌ای از تداوم بی‌عملی و وابستگی سیاست خارجی اروپا به ایالات متحده می‌داند.» به باور سفیر اسبق ایران در ارمنستان، «اروپایی‌ها از زمان خروج آمریکا از برجام در دوران ریاست‌جمهوری ترامپ، هیچ‌گاه به تعهدات خود پایبند نبوده‌اند.
حتی سازوکار اینستکس که وعده داده شده بود تا حداقل برای کالاهای بشردوستانه و دارویی کارآمد باشد، عملا هیچ دستاوردی برای ایران نداشت.» سقائیان که سابقه سفارت ایران در برزیل را در کارنامه دیپلماتیک خود دارد، معتقد است که «اروپا نه‌تنها از اجرای تعهدات خود سر باز زده، بلکه اکنون با طرح ادعاهای بی‌اساس علیه فعالیت‌های هستهای ایران، در مسیر افزایش فشار سیاسی و روانی بر کشورمان حرکت می‌کند.»
در نگاه این دیپلمات باسابقه، «بیانیه اخیر وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران پاسخی حقوقی و سیاسی به این اقدام اروپا بود؛ پاسخی که هم بر عدم صلاحیت اروپا برای توسل به این مکانیزم تأکید کرد و هم ماهیت سیاسی اقدام آنها را آشکار ساخت.» وی باور دارد که «رفتار اتحادیه اروپا طی سال‌های گذشته به‌شدت تحت‌تأثیر سیاست‌های ایالات متحده قرار داشته و استقلالی که روزگاری از آن سخن گفته می‌شد، اکنون کاملا رنگ باخته است.»
این تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل با یادآوری دوران ریاست‌جمهوری شارل دوگل در فرانسه، اشاره می‌کند که «زمانی اروپا در پی نمایش استقلال از واشنگتن بود، اما امروز شاهد تبعیت کامل از آمریکا هستیم.استقبال وزیر خارجه آمریکا از اقدام اروپا، نشانه‌ای آشکار از پیوند عمیق سیاست خارجی این دو سوی آتلانتیک است.» در عین حال، سقائیان به نقش مخرب اسرائیل در کارشکنی‌ها علیه ایران طی یک ماه پیش رو اشاره می‌کند و «این رژیم و شخص نتانیاهو را دارای ماهیتی تجاوزگر و بحران‌ساز» توصیف کرده و یادآور می‌شود که، «حتی در دوران مذاکرات محرمانه هستهای، این رژیم همواره در پی ایجاد مانع و تخریب روند گفت‌وگوها بوده است.»
با این حال ضمن هشدار بابت هرگونه «ماجراجویی تل آویو در روزها و هفته های پیش رو»، بعید می‌داند که «نتانیاهو در شرایط کنونی توان و جسارت آغاز یک درگیری نظامی تمام‌عیار را داشته باشد، چراکه پاسخ‌های کوبنده جمهوری اسلامی در گذشته مانع از ماجراجویی‌های تازه شده است.» کاردار پیشین ایران در آرژانتین تاکید می‌کند که «هرگونه تلاش برای طراحی یک درگیری گسترده، پاسخی کوبنده و ادامه‌دار از سوی ایران در پی خواهد داشت.»
در خصوص شروط جدیدی که اروپایی‌ها از جمله وزیر خارجه فرانسه مطرح کرده‌اند، از جمله محدودیت‌های بیشتر در حوزه غنی‌سازی، توافق جامع در موضوعات منطقه‌ای و موشکی و همکاری کامل با آژانس، سقائیان این مطالبات را «یک‌جانبه و غیرمنصفانه» توصیف می‌کند و به «هفت صبح» می‌گوید که «جمهوری اسلامی ایران تاکنون هیچ امتیازی از طرف مقابل دریافت نکرده و صرفا با زبان زور و تحریم مواجه بوده است.
آزمودن این مسیرِ تکراری، بار دیگر خطا خواهد بود.» به باور این دیپلمات باسابقه وضعیت داخلی ایران هرچند با مشکلات اقتصادی و فشارهای ناشی از تحریم‌ها روبه‌روست، اما توان ملی، همبستگی اجتماعی و ظرفیت‌های منطقه‌ای کشور همچنان دست بالا را در معادلات به ایران می‌دهد.»
محسن پاک آیین:
اقدامات اروپایی‌ها عملیات روانی است
محسن پاک آیین هم به عنوان کارشناسی دیگر در گپ و گفتش با «هفت صبح» و در تحلیل آغاز پروسه فعال‌سازی مکانیزم ماشه توسط سه کشور اروپایی و بازگشت پرونده هستهای ایران به شورای امنیت، با تاکید بر لزوم حفظ انسجام ملی، اقدامات اخیر اروپا را آخرین تیر ترکش دیپلماتیک آنها دانست و هشدار داد که «این اقدامات، بیش از آنکه ایران را تحت فشار قرار دهد، خود اروپا و آمریکا و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را از اطلاعات برنامه‌های صلح‌آمیز هستهای ایران محروم خواهد کرد.»
سفیر پیشین ایران در آذربایجان با اشاره به نامه اخیر فرانسه، آلمان و بریتانیا ادامه داد که «اقدام این کشورها کاملا غیرقانونی و مخالف مفاد برجام است و حق ندارد پرونده ایران را به شورای امنیت بازگردانند.» از نظر این مفسر حوزه سیاست خارجی، «برگشت چهار قطعنامه تحریمی شورای امنیت عمدتا درباره تحریم‌های نظامی و تسلیحاتی و در بخش محدودی اقتصادی بوده و هیچ یک مجوز جنگ علیه ایران را شامل نمی‌شود.»
به گفته پاک آیین، «این اقدامات اروپایی‌ها بیشتر یک عملیات روانی است که هدف آن ایجاد نگرانی در بازار ارز و کالا و کاهش انسجام ملی است.» وی تاکید کرد که «ایران هیچ‌گاه با بازگشت تحریم‌ها و فعال‌سازی مکانیزم ماشه مواجه نخواهد شد، زیرا چین و روسیه در شورای امنیت به طور حتم این اقدامات را وتو خواهند کرد.»
سفیر اسبق ایران در ازبکستان افزود که «اروپا با این اقدام آخرین تیر ترکش خود را رها کرده و در کوتاه‌مدت ممکن است عملیات روانی ایجاد کند، اما در بلندمدت، دست آنها و آمریکا برای فشار بر ایران خالی خواهد شد. در این فرصت ۳۰ روزه، تهران می‌تواند تصمیمات مهمی درباره ادامه همکاری با آژانس و تعامل با کشورهای عضو برجام اتخاذ کند و برنامه‌های هستهای صلح‌آمیز خود را بدون نظارت خارجی ادامه دهد.»
محسن پاک آیین در تحلیل خود بر اهمیت انسجام ملی هم تاکید کرد و افزود که، «بخش‌های جناحی مرتبط با برجام باید از هرگونه تفرقه و تشدد جلوگیری کنند. همه جناح‌ها باید با هم، سیاست‌های نظام را حمایت کنند تا دشمنان از ایجاد نارضایتی داخلی بهره‌برداری نکنند.» او اضافه کرد که «ایران با قوت برنامه‌های هستهای خود را در مسیر صلح‌آمیز ادامه خواهد داد و از ارائه اطلاعات حساس به آژانس و اروپا خودداری می‌کند.»
به زعم این دیپلمات کشورمان، «رفتار اروپا و آمریکا در این مرحله، فرصتی برای تقویت استقلال دیپلماتیک ایران فراهم کرده است.» وی تصریح می‌کند که «با قطع همکاری‌ها و کاهش اطلاعات در اختیار آژانس، ایران برنامه‌های صلح‌آمیز هستهای خود را بدون مداخله خارجی پیش خواهد برد و طرف‌های دیگر متضرر خواهند شد.» او با اشاره به تهدیدهای محتمل می‌گوید: «تهران در این ۳۰ روز پیش رو دو مسیر اصلی دارد؛ سیاست تعامل هوشمندانه یا سیاست رادیکال و تقابلی.»
با اینحال پاک آیین تاکید کرد که «با توجه به تجربه اقدامات گذشته و ظرفیت‌های داخلی، گزینه منطقی و کم‌هزینه‌تر تعامل هوشمندانه است.» همچنین، وی خاطرنشان کرد که «ایران می‌تواند اقدامات متقابل محدود و سنجیده انجام دهد، اما ورود به سیاست انتحاری یا رویارویی مستقیم با اروپا و آمریکا تنها باعث تشدید فشارها و ایجاد بحران‌های اقتصادی و امنیتی خواهد شد.»
تحلیلگر ارشد حوزه بین‌الملل با اشاره به تجربه کشورهای منطقه افزود که «تجاوزگری اسرائیل و آمریکا هیچ مجوزی از شورای امنیت نداشته است و اقدامات آنها معمولا فراتر از قوانین بین‌المللی است.» او یادآور شد که «ایران با حفظ انسجام ملی و اتخاذ سیاست‌های خردمندانه می‌تواند از بازگشت پرونده هستهای و فشارهای بین‌المللی عبور کند و برنامه هستهای خود را در مسیر صلح‌آمیز ادامه دهد. به این ترتیب، دیپلماسی ایران در این مرحله حساس با فرصت محدود ۳۰ روزه برای اتخاذ تصمیمات راهبردی مواجه است. تصمیمات این دوره می‌تواند مسیر تعامل با آژانس و اروپا و در نهایت وضعیت پرونده هستهای کشور را برای ماه‌های آینده تعیین کند.»
به باور این دیپلمات باسابقه وضعیت داخلی ایران هرچند با مشکلات اقتصادی و فشارهای ناشی از تحریم‌ها روبه‌روست، اما توان ملی، همبستگی اجتماعی و ظرفیت‌های منطقه‌ای کشور همچنان دست بالا را در معادلات به ایران می‌دهد.»
