وزارت خارجه همیشه درست فکر نمی‌کند
عضویت در بریکس و شانگهای؛ از فروش نفت تا امکان رایزنی سیاسی در گفت‌وگو با عضو اتاق بازرگانی
هفت صبح، آمنه سادات موسوی| ایران در سال‌های اخیر با پیوستن به پیمان‌هایی همچون بریکس، سازمان همکاری شانگهای و اوراسیا کوشیده است از انزوای اقتصادی و فشار تحریم‌ها فاصله بگیرد و راهی تازه برای حضور در مناسبات جهانی باز کند. سیاستگذاران در تهران این عضویت‌ها را ابزاری برای تقویت تجارت خارجی، فروش نفت، جذب سرمایه‌گذاری و البته افزایش وزن سیاسی کشور در معادلات بین‌المللی می‌دانند.
اما پرسش اساسی این است که تا چه اندازه این امیدها به واقعیت تبدیل شده است؟ حمید حسینی، فعال اقتصادی و عضو اتاق بازرگانی، در گفت‌وگو با هفت‌صبح بر این نکته تأکید می‌کند که هنوز برای ارزیابی دقیق ثمرات این حضور زود است، اما همین که ایران توانسته با اتکا به این پیمان‌ها ارتباط خود را با قدرت‌هایی چون چین و روسیه حفظ کند، یک دستاورد مهم به حساب می‌آید.
او توضیح می‌دهد که در سایه این روابط، چینی‌ها تمایل بیشتری به خرید نفت ایران پیدا کرده‌اند و تهران توانسته از مجاری غیرمستقیم نیازهای تجاری خود را تأمین کند. در عین حال، او یادآور می‌شود که دستاوردها بیشتر جنبه جانبی داشته و نباید انتظار داشت که مشکلات اقتصادی کشور صرفا با عضویت در این پیمان‌ها حل شود. آنچه ایران می‌تواند از این فرصت‌ها برداشت کند، بیش از همه به دیپلماسی فعال، رایزنی‌های هوشمندانه و مدیریت داخلی اقتصاد بستگی دارد.
ایران چندسالی است که با عضویت در پیمان‌هایی چون بریکس و شانگهای به دنبال افزایش تعاملات اقتصادی خود با دیگر کشورهای جهان و عبور از گردنه تحریم‌هاست. آیا توانسته‌ایم از راه این عضویت به خواسته‌های خود دست پیدا کنیم و اساسا حضور ایران در جمع اعضای شانگهای و بریکس چه دستاوردهایی برای اقتصاد کشور ما داشته است؟
متاسفانه منطقه خاورمیانه فقیرترین منطقه به لحاظ پیمان‌های دوجانبه و چندجانبه به ویژه در حوزه اقتصادی است. پیش از پیوستن ایران به بریکس و شانگهای، ما یک پیمان اکو را داشتیم که عملا یک پیمان فرهنگی است. در سازمان کنفرانس اسلامی هم عضو بودیم که بیشتر موضوعات مذهبی را دربرمی‌گیرد تا موضوعات اقتصادی و البته اوراسیا که اخیرا به آن پیوسته‌ایم.
پیمان دیگری وجود نداشت که بخواهیم به آن اشاره کنیم در حالی‌که کشورهای دیگر و در مناطق دیگر جهان، پیمان‌های گوناگون با کاربردهای مختلف وجود دارد. عضویت در شانگهای و بریکس از آن جهت برای ایران مفید بود که موجب شد بتوانیم ارتباطاتمان با کشورهای دیگر جهان را حفظ کنیم و از منابع مالی صندوق‌های این اجلاس استفاده کنیم. البته از عضویت ایران در پیمان‌های بریکس و شانگهای مدت زیادی نمی‌گذرد که انتظار داشته باشیم این پیمان‌ها، مشکلات ما را حل و فصل کنند یا برای تحریم‌های ایران کاری انجام دهند.
اما به هر حال زمانی‌که با روسیه و چین در یک اتحادیه و پیمان قرار می‌گیریم، می‌توانیم ببینیم که چینی‌ها تمایل بیشتری برای خرید نفت ایران نشان می‌دهند. اقدام چین در خریداری نفت روسیه و ایران با وجود تحریم‌های کشورهای اروپایی و آمریکا، کار کوچکی نیست. اگر این کشور می‌خواست بنا بر تحریم‌های آمریکا و اروپا اقدام کند، ما با مشکلات عدیده‌ای مواجه می‌شدیم.
منظورم این است که شاید هنوز نتوانسته‌ایم از دستاوردهای عضویت در پیمان‌های مورد اشاره، برخوردار شویم اما همین که موجب حفظ ارتباطات ایران با کشورهای دیگر شده، اقدام بسیار ارزنده‌ای است. ضمنا ما می‌توانیم از طریق چین، بیشتر نیازهای خود را از کشورهای دیگر جهان خریداری کنیم یا حتی از کالاهای ساخت این کشور برخوردار شویم.
رئیس‌جمهور یا دیگر مقامات ایرانی می‌توانند در حاشیه اجلاس شانگهای و بریکس، موضوعات موردنظر خود در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی را با مقامات کشورهای دیگر مطرح کنند و از فرصت رایزنی و مذاکره با این کشورها بهره ببرند. وزیرخارجه یا اقتصاد و سایر اعضای دولت می‌توانند در این اجلاس شرکت کنند و در گفت‌وگو با مقامات کشورهای دیگر، به پیشروی برنامه‌های موردنظر ایران کمک کنند.
ما می‌توانیم از طریق این اجلاس، تعاملاتمان در عرصه‌های بین‌المللی را پیش ببریم اما اینکه فکر کنیم می‌توانیم دستاوردهای ملموس عضویت در این پیمان‌ها را به صورت عددوار مورد اشاره قرار دهیم و آنها را ذکر کنیم، خیر این‌طور نیست. بیشتر دستاوردهای عضویت در اجلاس شانگهای و بریکس، جانبی بوده‌اند.
یعنی می‌گویید فروش نفت ایران و یک‌سری از تعاملات اقتصادی ما به واسطه عضویت در شانگهای و بریکس بوده؟
به جهت ارتباطات شکل گرفته در این پیمان‌ها، چینی‌ها رغبت بیشتری برای خرید نفت ایران دارند. هر دو این پیمان‌ها در نهایت به چینی‌ها بازمی‌گردد. پیوستن به بلوک چین و روسیه در شرایطی که شما از آن‌سو رانده می‌شوید، می‌تواند مفید باشد. زمانی که غرب ارتباطاتش را با ایران قطع می‌کند شما باید با اتصال به یک بلوک دیگر امور خود را پیش ببرید.
باید ارتباطاتی شکل دهید که وقتی در سازمان ملل رای‌گیری صورت می‌گیرد، بتوانید روی رای آنها حساب باز کنید تا متضرر نشوید. باید کشورهایی باشند که در زمان رای‌گیری به شما رای دهند و اگر قرار است قطعنامه‌ای علیه کشورتان تصویب شود، حتی اگر آن را وتو نکردند، به آن رای منفی بدهند. همه این موارد دست به دست هم می‌دهند تا ما بتوانیم از عضویت در این پیمان‌های منطقه‌ای و جهانی استقبال کنیم.
در این شرایط، آیا عضویت در پیمان‌هایی چون بریکس یا شانگهای می‌تواند از تبعات مشکلات اقتصادی پس از حملات اسرائیل و آمریکا یا حتی فعال‌سازی مکانیسم ماشه از سوی اروپا بکاهد؟
آخرین دور مذاکرات ایران و اروپا در استانبول نشان داد که حداقل می‌توانیم به تعلیق سیستم مکانیسم ماشه امیدوار باشیم. آلمانی‌ها پیشنهاد تعویق 6 ماهه اجرای سیستم اسنپ‌بک را مطرح کرده‌اند.
اما ایران این پیشنهاد را رد کرده است.
بله درست است اما این امکان برای ایران وجود دارد که با توجه به شرایط اقتصادی کشور، شرایط بنگاه‌های اقتصادی و تجاری و نگرانی‌های مردم نسبت به اجرای سیستم مکانیسم ماشه، بیشتر فکر کرده و بعد تصمیم‌گیری کند. این‌طور نیست که وزارت خارجه ما درست بگوید. ما در این شرایط باید فضا را به گونه‌ای پیش ببریم که از نگرانی مردم بکاهیم نه اینکه به آن بی‌توجه باشیم. مردم همین حالا به اندازه کافی نگرانی‌هایی نسبت به سیاست‌های آمریکا و اسرائیل دارند.
حداقل دیگر نگران اجرای سیستم مکانیسم ماشه نباشند. اما در هر صورت باز هم می‌گویم به ادامه روند مذاکرات ایران و اروپا خوشبین هستم چرا که طرفین پذیرفته‌اند که مذاکراتشان را ادامه دهند. باید بپذیریم که نمی‌توانیم همزمان با تمامی محورها بجنگیم. حداقل باید یک نقطه را آرام کنیم تا در زمان مقتضی از خودمان دفاع کنیم. اما در مورد تاثیر پیمان‌هایی چون بریکس و شانگهای بر وضعیت اقتصادی ایران، همان‌طور که گفتم بر موضوع فروش نفت ایران تاثیراتی دارد.
به نظر شما می‌توان با استفاده از مزایای این پیمان‌ها، از شرایط اقتصادی شکننده کشور خارج شد؟
این موضوع مطرح شده که با خروج ایران و روسیه و چین از برجام، از تحقق اهداف اروپا و به صورت کلی کشورهای غربی پس از اجرای مکانیسم ماشه جلوگیری کنیم. یک بحث حقوقی در این زمینه وجود دارد.
اما به نظر می‌رسد اروپا امکان اجرای سیستم اسنپ‌بک یا مکانیسم ماشه را کماکان داشته باشد؟
نمی‌تواند این کار را انجام دهد. با خروج آمریکا و کشورهای ایران و روسیه و چین، عملا برجامی وجود ندارد که بخواهد براساس آن مکانیسم ماشه را فعال کند، مگر اینکه کار دیگری انجام دهد. بعد هم در اکتبر، روسیه رئیس شورای امنیت خواهد بود و در آن زمان می‌تواند یک استفساریه حقوقی از سازمان ملل بگیرد. گفته می‌شود با وجود استفساریه سازمان ملل به احتمال فراوان، اعضای این سازمان تایید نمی‌کنند که برجام با وجود خروج چهار عضو آن هنوز معتبر است و اروپایی‌ها بتوانند مکانیسم ماشه را فعال کنند.
فکر می‌کنم اروپایی‌ها سعی می‌کنند تا جایی‌که امکان دارد از اجرای این سیستم و مکانیسم جلوگیری کنند تا با اعمال فشار بر ایران، اهدافشان را به پیش ببرند. بعد هم با وجود تحریم‌های همه‌جانبه آمریکا، تحریم‌های سازمان ملل مانند گذشته نمی‌تواند اقتصاد ایران را تحت تاثیر قرار دهد چون بیشتر نفت ایران به نام کشورهای دیگر صادر می‌شود و البته تجارت خارجی ما هم تحت نام کشورهای دیگر در جهان صورت می‌گیرد.
بریکس چیست؟
سازمان بین‌دولتی متشکل از قدرت‌های اقتصادی نوظهور همچون «برزیل»، «روسیه»، «هند»، «چین»، «آفریقای جنوبی»، «اتیوپی»، «امارات متحده عربی» و مصر که ایران نیز از یک ژانویه 2024 به آنها ملحق شد. بریکس با داشتن نیمی از جمعیت جهان، ۲۸درصد از تولید ناخالص داخلی دنیا را در اختیار دارد. برخی تمایل دارند که بریکس را به‌عنوان رقیبی برای گروه هفت که متشکل از اقتصادهای پیشرو جهان است، در نظر بگیرند.
ایجاد بانک توسعه نوین با سرمایه اولیه 10 میلیارد دلار، قرارداد اندوخته احتیاطی به عنوان بدیلی برای صندوق بین‌المللی پول، تلاش برای ایجاد نظام پرداخت در مقابله با سامانه سوئیفت، تلاش برای ایجاد ارز مشترک ازجمله جذابیت‌های این سازمان بین‌المللی است، هرچند تهدیدات اخیر رئیس جمهور آمریکا مبنی بر جریمه تلاش برای تضعیف دلار، اما و اگرهایی بر سر راه این مسیر نوپا ایجاد کرده است.
سازمان همکاری شانگهای
این سازمان میان‌دولتی اوراسیایی متشکل از 10 کشور آسیایی و اروپایی است که در زمینه‌های امنیتی، اقتصادی و سیاسی همکاری می‌کنند. ایران پس از موافقت درخواست خود در سال 2021 و پس از تصویب قانون الحاق به این سازمان، از سال 2023، رسما به عضویت این سازمان درآمد.
چهارچوب توافقنامه همکاری اقتصادی کشورهای عضو پیمان، نخستین بار در نشست ۲۰۰۳ تهیه و به امضا رسید. در این نشست دولت چین پیشنهاد کرد که برنامه بلندمدتی برای تشکیل منطقه آزاد تجاری در سازمان تهیه شود. وی در این پیشنهاد ضمنا چندین راهکار کوتاه‌مدت برای افزایش سطح بازرگانی در میان کشورهای عضو ارائه داد و یک سال بعد، سندی مشتمل بر یک‌صد برنامه مشخص برای افزایش سطح بازرگانی میان کشورهای عضو به امضا رسید.
کشورهای عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای، بیشترین تولید و مصرف انرژی در جهان را دارا هستند. مساحت کشورهای عضو این سازمان حدود یک چهارم سطح خشکی‌های زمین است و اعضای آن حدود ۳ میلیارد و ۳۶۳ میلیون نفر جمعیت دارند که حدود ۴۳درصد جمعیت جهان را شامل می‌شود.
