نبرد طولانی با تحریم نقدینگی و کرونا؛ فراز و فرودهای پنهان اقتصاد یک دهه گذشته ایران در روایت سعید لیلاز
تحلیلی منصفانه از امتیازات و معایب دو دولت روحانی و سه سال دولت رئیسی
هفت صبح| سعید لیلاز صریح حرف می‌زند و تا حد امکان منصفانه. بعد از وقایع سال 88 دیگر کار اجرایی ندارد و به عنوان کارشناس اقتصادی ایده‌های خود را مطرح می‌کند. دیروز گفت‌وگویی با ایسنا داشت و خبرنگار ایسنا برای انجام یک گفت‌وگوی چالشی با او، سوالات را به شکلی مطرح می‌کرد که بی‌شباهت به نوعی بازپرسی محترمانه رسانه‌ای نبود. البته این تمهید موجب شد تا مصاحبه خواندنی شود. قسمت بزرگ مصاحبه درباره رقابت پزشکیان و جلیلی است اما در بخش اول آن لیلاز شرایط اقتصادی کشور در گذر از دولت روحانی تا سه سال دولت حجت‌الاسلام رئیسی را تحلیل می‌کند. سوال‌ها را حذف کرده‌ایم و حرف‌های لیلاز را آورده‌ایم:
* در یکی دو جمله نمی‌شود اوضاع را توصیف کرد و از سویی اختلاف نظرات زیادی بین کارشناسان وجود دارد. در سال‌های ۹۷ تا ۹۹ به دلیل تحریم‌های فراگیر ایالات متحده که معتقدم نه تنها در طول تاریخ ایران بلکه در طول تاریخ همه دنیا بی‌سابقه بود، کرونا نیز اثرات مخربی بر اقتصاد کشور وارد کرد و در تاریخ بشر بی‌نظیر بود. در قرون وسطی وقتی طاعون از سمت پرتغال به ترکیه حرکت می‌کرد، در پرتغال تمام می‌شد اما کرونا این‌گونه نبود؛ بنابراین شرایط ایران در جهان استثنایی بود.
فعالان اجتماعی و سیاسی، سیاستمداران و کارشناسان از این موضوع غفلت کردند. نمونه این اتفاقات جز در حمله مغول به ایران وجود نداشت. قبل از این دو اتفاق نیز، مشکلات ساختاری زیادی داشتیم. از نیمه دهه هشتاد فساد ساختاری تاکنون در کشور وجود داشته و حل نشده است. این صرفا به زبان نیست. ناامنی اقتصادی و به تبع آن مسئله فرار سرمایه نیز وجود داشت. از نیمه دهه ۱۳۸۰ تا الان روند تشکیل سرمایه در ایران دائما منفی بوده است.
فقط در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ احیا و بهبود نسبی پیدا کرد. در سال ۱۴۰۰ شرایط ایران بسیار بحرانی بود. از بهمن ۱۳۹۸ به این طرف موفق شدیم روند منفی رشد اقتصادی ایران را مثبت کنیم و این تا الان بی‌وقفه ادامه داشته است. با وجود همه این فشارهای بی‌همتا تا نیمه سال ۱۴۰۰ و نیمه اول تشکیل دولت سیزدهم اقتصاد ایران کاملا آثار منفی کرونا و تحریم‌ها را احساس کرد. حجم تولید ناخالص ایران در شهریور ۱۴۰۰ به اندازه پایان سال ۱۳۹۶ افزایش پیدا کرد؛ بنابراین این اقتصاد زنده و پویا است.
در دولت مرحوم رئیسی در مجموع اتفاقات خوبی در اقتصاد کشور افتاد که هم رشد اقتصاد مثبت ادامه پیدا کرد و البته این بی‌انصافی است که بگوییم فقط در این دوره انجام گرفت. رشد سرمایه نیز اندکی بهتر شد. نرخ تورم ابتدا در سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ به شدت اوج گرفت و از ابتدای ۱۴۰۲ روند کاهشی آن شروع شد. هنوز هم اقتصاد ایران مشکل خود را دارد، ولی غفلت بسیار بزرگی در دولت آقای رئیسی در مورد معیشت مردم اتفاق افتاد. درحال حاضر قدرت خرید ۲۰ میلیون حقوق بگیر، بازنشسته و مستمری بگیران نصف سال ۱۳۹۶ شده است.
* اقتصاد علم عدد و رقم است. در اقتصاد کلان رشد اقتصادی مثبت بود و ماند. رشد تشکیل سرمایه مثبت است. نرخ تورم با سرعت بسیار اندک در حال کاهش است؛ البته در خرداد مجدد افزایشی شده است ولی در مجموع گویا زیر ۳۰ درصد خواهد بود.
* شما در هیچ کدام از اسناد بالادستی و پایین دستی و قانون بودجه و ... نمی‌بینید که مسئله چای دارای اهمیت باشد. کالاهای اساسی مانند گندم، برنج و دارو اولویت کشور هستند. ولی یکباره از منابع گرانبها و عزیز کشور دو و نیم میلیارد دلار به واردات چای اختصاص داده می‌شود. نشان دیگر فساد سیستماتیک این است که تفاوت وحشتناک بین نرخ بانکی با نرخ تورم دارد.
* همین الان که باهم حرف می‌زنیم به حضرت عباس این فساد دارد تکرار می‌شود. تا وقتی که قیمت دلار بازار آزاد و دولتی داریم و آقایی می‌تواند این را تخصیص دهد و وزیری بتواند این را به کسی تخصیص دهد می‌تواند فردی را ثروتمند کند. ناترازی شبکه بانکی و اینکه هر فردی بتواند وام بگیرد همای سعادت روی شانه‌های او نشسته است. چون هر وامی که بگیرد ۱۸ تا ۲۰ درصد مابه‌التفاوت بهره آن است و انگار که به او این وام را هدیه داده‌ایم آن هم از جیب سپرده‌گذاران. از سوی دیگر ممکن است اصلا این وام را پس ندهد.
* وضعیت بنزین و برق را ببینید. صداوسیما هفته پیش گفت ۷۰۰ ماینر را یک جا پیدا کردند. برق را مجانی به آنان می‌دهیم و آن را تبدیل به اسکانس می‌کنند. تمام این ناترازی‌هایی که وحشتناک است و دائما در حال افزایش و بدتر شدن است.
* معتقد به افزایش چیزی نیستم چون تا تورم را کاهش ندهیم هر چندسال یک بار این بساط تکرار می‌شود. این کشور جان این را ندارد که هر چند سال یک بار با هزار کشته تغییرات ایجاد کند.
* توقف تورم با کاهش رشد نقدینگی و از ماه پنجم دولت استقرار یافته باید عملی شود. شهید رئیسی دیر این روند را شروع کرد. وقتی با ایشان در فروردین ۱۴۰۱ برای اولین و آخرین بار ملاقات کردم به من گفتند توصیه‌ای نداری؟ من گفتم اولویت حل مشکلات تورم است.۲۰۰ کشورعضو سازمان ملل بدون تورم زندگی می‌کنند. فقط ۱۲ کشور از جمله ایران و ترکیه، پاکستان، آرژانتین و مصر تورم دارند.
* تورم در ایران دو بال دارد که از سوی اقتصاددانان و وابستگان به بانک‌ها به یک بال توجه نمی‌شود؛ یک بال کسری بودجه دولت است که نمی‌شود بیش از این به آن فشار آورد و بال دیگر ناترازی شبکه بانکی است. در سال‌های اخیر جی دی پی حدود ۵۰۰ درصد افزایش یافته که شگفت‌آور است. بانک‌ها دائما از مردم پول به عنوان سپرده می‌گیرند و به آقایی خاص که بنا بر پس دادن ندارد، می‌دهند؛
بنابراین قیمت تمام شده پول ۳۰ درصد و قیمت فروش آن ۱۵ درصد می‌شود و بانک کسری می‌آورد. نزد بانک مرکزی می‌رود یا اعلام ورشکستگی می‌کند و یا پول قرض می‌خواهد. بانک مرکزی نیز با نرخ بهره ۴۰ درصد پول قرض می‌دهد و می‌داند این پول به او پس داده نمی‌شود. پول بانک مرکزی نیز از چاپ پول به دست می‌آید. چاپ پول درحال حاضر با یک کلیک انجام می‌گیرد و بانک‌ها خلق ثروت می‌کنند، ضرب در ضریب فزاینده نقدینگی هفت تا هشت برابر می‌شود و این تورم وحشتناک را به ما می‌دهد. تا زمانی که یک آخرالزمان بانکی در ایران انجام ندهیم، موفق نمی‌شویم.
* امیدم از یک دست شدن قدرت در دولت شهید رئیسی این بود که ایشان به این ناترازی پایان دهد. در حال حاضر نیز سخنرانی‌های آقای فرزین شبکه بانکی را تهدید می‌کند اما تره هم برای آن خرد نمی‌کنند. طرفدار تورم تک نرخی نیستم. هر تورمی در سال ۱۴۰۳ اگر متوسط آن ۲۵ درصد شود عالی است و تا ۱۴۰۴ باید به زیر ۲۰ درصد برسیم و سپس باید زیر ۱۵ درصد برویم. نباید اقتصاد را دچار رکود کنیم. هر عددی زیر ۲۰ درصد برای مردم خوب است و آن موقع می‌شود اصلاح‌های بنیادین انجام داد.
* در حال حاضر اولویت فردای انتخابات ایران عدالت اجتماعی است و آقای پزشکیان باید تصمیم بگیرد. ترمیم دستمزد ۲۰ میلیون حقوق بگیر ایرانی الان مهم است. اعم از خصوصی و دولتی و بازنشسته و غیربازنشسته. باید معیشت اینان را که در دوسال گذشته نابود شد اصلاح کنیم و همین بهبود معیشت به رشد اقتصادی کمک می‌کند.
* به آقای پزشکیان پیشنهاد می‌کنم و ممکن است اجرا هم شود این است که در کنار کنترل تورم، حقوق 20 میلیون خانوار را در شهریور و مهر غیر از آخر سال افزایش دستمزد دهیم .... تمام افسردگی حال کشور ناشی از فشار معیشتی است. نفر به نفر توضیح می‌دهم. کتاب کاپیتال مارکس اساسا راجع به همین است که چگونه ممکن است رشد اقتصادی اتفاق بیفتد اما همزمان مردم فقیر شوند و به رکود اقتصادی بینجامد. این همان اتفاق دو سال گذشته است.
* تحت عنوان مبارزه با تورم هفت سال قدرت خرید توده مردم نابود شد و تورم ذره‌ای کاهش پیدا نکرد.
* معتقدم نرخ تورم به علاوه نرخ رشد اقتصادی باید اندکی کمتر از دستمزد افزایش یافته کارگر باشد. هر عددی غیر از این مانند الان موجب تورم می‌شود. نرخ رشد اقتصادی و تورم روی هم صددرصد بوده است و اگر نصف این مقدار افزایش حقوق داشته باشیم مثل الان رو به قسطی فروشی می‌آوریم. تولید بالا رفته اما کاسب قدرت خرید ندارد. کشور کار سختی پیش رو دارد.
* در دولت آقای روحانی در سال ۹۶ سطح قدرت خرید کارمندان به سال ۹۲ بازگشت. قدرت خریدها متناسب با حقوق بود. در سال‌های ۹۷ تا ۹۹ به دلیل کرونا و تحریم سطح دستمزدها آسیب دید. اما در همان سال‌ها باز هم افزایش دستمزدها بیشتر از سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ بود. آقای روحانی عملکرد خیلی خوبی داشت.
* در دوره آقای روحانی هم تحریم‌ها و کرونا بود و رهبری در ۱۳ فروردین از مردم برای ماندن در خانه تشکر کرد. این پیشنهاد من بود که پول چاپ کنیم و به مردم دهیم. کاری که آمریکا و فرانسه کرد. تورم آمریکا در سال ۲۰۲۱ کم مانده بود تا دورقمی شود. دولت باید بین فروپاشی اجتماعی و تن دادن به کسری بودجه در دوره کوتاه یکی را انتخاب کند. اما اینکه از بانک مرکزی پول بگیریم و به هر نفر حدود یک میلیون بدهیم تا ثبات اجتماعی را نگه دارید یک بحث است.
آن موقع مثل تمام کشورهای جهان ناچار بودیم یکی را انتخاب کنیم. درباره کسری بودجه توهمی بین اقتصاددانان ایران است که هم ممکن بود به آقای رئیسی و هم به آقای پزشکیان آسیب برساند. دو درصد جی بی تی کسری بودجه در ایران داریم. در ترکیه این مقدار ۵ درصد بود. پس خوب این موضوع را جمع کردیم. تورم و کسری بودجه را به یک درصدی که به کانادا می‌روند نمی‌دهم و به توده مردم می‌دهم.
* اول از همه باید نرخ تورم را پایین بیاوریم. کشور ما جان این را ندارد هرچند سال یک بار تورم و نقدینگی را رها کنیم، در بازار بنزین ناترازی به‌وجود بیاید و با اصلاح قیمت بنزین هزاران نفر کشته شود. این غلط است. باید اول از همه ماشین رشد پول و نقدینگی را از نفس بیندازیم. در وهله دوم باید اقشار فرودست را مورد حمایت قرار دهیم. در مرحله سوم باید شوک درمانی را کنار بگذاریم. آقای پزشکیان و طیب نیا نیز با این موضوع مخالف است. درحال حاضر روزی صد میلیون لیتر هدررفت گازوئیل داریم و نیروی انتظامی دائما با قاچاقچیان درحال مبارزه است. این قاچاق سازمان یافته است. باید به مردم قدرت انتخاب بدهیم.
* در شهریور ۱۴۰۰ روحانی کشور را با وضعیت خوبی تحویل آقای رئیسی داد. در عرض کمتر از ۲۰ ماه آثار بدترین تحریم‌ها و پاندمی کرونا را پاک کردیم. در حالی که درآمد نفتی نیز نداشتیم؛ بنابراین نباید بی انصافی کرد. همین الان نیز ارزش افزوده بخش نفت به عدد سال ۹۶ نرسیده است.
* آقای رئیسی فراتر از انتظار عمل کرد. حق ایشان در دعواهای سیاسی ادا نشد. یکی از روزنامه‌های اصلاح‌طلب به من گفت متهم به سیاه‌نمایی علیه شهید رئیسی شده‌ایم من گفتم بله این اتهام به شما وارد است.
