اثر درگاه چیست؛ بررسی دلیل علمی پدیده فراموشی ناگهانی
مغز ما تجربیات را به صورت رویدادهای جداگانه دسته‌بندی می‌کند. به این فرایند «مدل مرز رویداد» گفته می‌شود
تا به حال برایتان پیش آمده که هنگام رفتن از اتاقی به اتاق دیگر، هدفی را که برای آنجا رفتید فراموش کنید؟ یا شاید در فروشگاهی باشید و ناگهان یادتان برود دنبال چه چیزی می‌گشتید. این فراموشی‌های لحظه‌ای ممکن است به خستگی یا حتی نگرانی از پیری نسبت داده شوند، اما دلیل اصلی می‌تواند بسیار ساده‌تر باشد: «اثر درگاه».
اثر درگاه چیست؟
این پدیده که با نام «اثر به‌روزرسانی مکان» نیز شناخته می‌شود، به تمایل ما به فراموش کردن اطلاعاتِ مربوط به محیط قبلی، هنگام عبور از یک مرز فیزیکی یا ذهنی اشاره دارد. این ایده سال‌ها مورد توجه دانشمندان بوده و آزمایش‌های متعددی برای بررسی آن انجام شده است.
مطالعه‌ای در دانشگاه نوتردام، به محققان کمک کرد بفهمند افرادی که اشیائی را در محیط‌های واقعی یا مجازی حمل می‌کردند، پس از عبور از در، بیشتر از زمانی که فقط در یک اتاق حرکت می‌کردند، اطلاعات مربوط به آن اشیاء را فراموش می‌کردند. این یافته نشان می‌دهد که مغز ما تجربیات را به صورت رویدادهای جداگانه دسته‌بندی می‌کند. به این فرایند «مدل مرز رویداد» گفته می‌شود که برای سازماندهی خاطرات مفید است، اما می‌تواند منجر به فراموشی کوتاه‌مدت شود. به عبارت دیگر، مغز خاطرات را به صورت تکه‌های مجزا ذخیره می‌کند و عبور از یک مرز باعث «به‌روزرسانی» مدل رویداد آن فضا می‌شود و اطلاعات مربوط به رویداد قبلی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
گابریل رادوونسکی، استاد روانشناسی دانشگاه نوتردام، در این باره می‌گوید: «وارد یا خارج شدن از یک در، به عنوان یک "مرز رویداد" در ذهن عمل می‌کند که اپیزودهای فعالیت را جدا و بایگانی می‌کند. به یاد آوردن تصمیم یا فعالیتی که در اتاق دیگری انجام شده دشوار است؛ زیرا این فعالیت دسته‌بندی شده است.» برای مثال، قصد رفتن به آشپزخانه برای برداشتن چیزی با رویدادی در اتاق نشیمن مرتبط است، اما به محض ورود به آشپزخانه، این ارتباط مختل می‌شود.
جالب اینجاست که در مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۴ مشخص شد که برای بروز اثر درگاه، حتی نیازی به در واقعی نیست؛ تصور عبور از در نیز کافی است. این نشان می‌دهد که این اثر نه تنها به اطلاعات ادراکی، بلکه به فرایندهای ذهنی نیز مرتبط است.
چالش‌ها و یافته‌های جدید در مورد اثر درگاه
با وجود شواهد قوی، تحقیقات اخیر این مدل را به چالش کشیده‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهند که اثر درگاه همیشه و برای همه افراد به یک شکل رخ نمی‌دهد.
در مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۱، شرکت‌کنندگانی که از هدست‌های واقعیت مجازی استفاده می‌کردند و در محیطی مجازی از اتاق‌های مختلف عبور می‌کردند، مورد بررسی قرار گرفتند. در این آزمایش اولیه، عبور از درهای مجازی تأثیر چندانی بر حافظه نداشت. اما در آزمایش دومی که در آن شرکت‌کنندگان همزمان با حفظ اشیاء، وظیفه شمارش را نیز بر عهده داشتند، اثر درگاه بیشتر مشاهده شد. به نظر می‌رسد فشار بیشتر بر حافظه، افراد را مستعدتر به این پدیده می‌کند.
نویسندگان این تحقیق استدلال می‌کنند که نه صرفاً عبور از در، بلکه «تغییرات زمینه‌ای» عامل اصلی فراموشی است. به عبارت دیگر، تغییر محیط و افزایش فشار بر حافظه، احتمال فراموشی کوتاه‌مدت را افزایش می‌دهد. بنابراین، اثر درگاه پدیده‌ای پیچیده است که تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله تغییرات محیطی و میزان فشار بر حافظه قرار دارد.