چرخهایی که خوب نمیچرخند| اخراجیهای ناوگان حملونقل

با وجود میلیونها خودرو فرسوده و الزام قانونی ازسال ۱۳۸۶ تاکنون فقط ۲.۵ میلیون دستگاه از رده خارج شدهاند
هفت صبح| امروز بیش از ۴۲ میلیون خودرو و موتورسیکلت در خیابانهای کشور تردد میکنند اما نیمی از آنها فرسوده و از کار افتادهاند. این حجم عظیم وسیله نقلیه نهتنها هزینههای اقتصادی و ایمنی را بالا برده، بلکه به یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا و بحرانهای محیطزیستی بدل شده است.
تصویر کلی ناوگان حملونقل
ناوگان حملونقل کشور تصویری غولآسا دارد؛ بیش از ۲۳ میلیون خودروی سواری هر روز در خیابانها تردد میکنند، در کنار آنها چیزی حدود ۳۰۰ هزار تاکسی زردرنگ مردم را جابهجا میکنند. به این جمع باید نزدیک به ۳ میلیون وانت را افزود که بارهای کوچک و بزرگ شهرها را حمل میکنند.
جادهها هم سهم خود را دارند: بیش از ۶۵ هزار اتوبوس و ۱۱۰ هزار مینیبوس مسافران را جابهجا میکنند، در حالی که حدود ۵۰۰ هزار کامیون و نزدیک به ۶۰۰ هزار کامیونت بارهای سنگین کشور را به حرکت درمیآورند. در بخش حملونقل کشاورزی هم بیش از ۷۰۰ هزار دستگاه تراکتور و ماشین کشاورزی در حال کارند. شبکه امداد و سلامت نیز سهم خود را دارد؛ بیش از ۱۵ هزار آمبولانس در سراسر کشور آماده خدمتاند. و سرانجام، شلوغترین گروه این ناوگان، ۱۴ میلیون موتورسیکلت است که کوچهها و خیابانهای شهرهای ایران را پر کردهاند.
اخراجیهای ناوگان حملونقل
از دل این ناوگان عظیم، حدود ۲۳ میلیون وسیله نقلیه فرسوده بیرون میآید؛ ناوگانی که هر روز دود و صدا و هزینه تولید میکند. بیش از ۷.۵ میلیون خودروی سواری دیگر توان و ایمنی اولیه خود را از دست دادهاند، در حالی که خیابانها با حضور ۱۱ میلیون موتورسیکلت سالخورده عملا به نفستنگی افتادهاند.
در کنار آنها نزدیک به ۲.۱ میلیون وانت و حدود ۴۰۰ هزار تاکسی هم عمری طولانی کردهاند و حالا بار اضافی بر دوش شهرها گذاشتهاند. جادهها نیز میزبان ناوگانی فرسودهاند؛ از ۶۰ هزار اتوبوس گرفته تا بیش از ۱۰۰ هزار مینیبوس و صدها هزار کامیون و تریلر نیمهسنگین که همچنان در رفتوآمدند. مجموعهای که اگرچه هنوز به حرکت ادامه میدهد، اما سایه خطر و آلودگی را بر سر جامعه گسترده است.
مرگهای خاموش ناشی از آلودگی
طبق گزارشهای وزارت بهداشت، سالانه ۴۰ هزار نفر در ایران به دلیل ذرات معلق ناشی از همین وسایل نقلیه جان خود را از دست میدهند. به همین دلیل سالهاست بحث اسقاط و نوسازی خودروها در دستور کار است؛ فرایندی که نیازمند هماهنگی میان دهها نهاد دولتی و غیردولتی و همچنین سازوکارهای مالی پیچیده است.
فراز و فرود روند اسقاط
روند اسقاط خودرو در ایران پرنوسان بوده است. در سال ۱۳۸۶ حدود ۵۰ هزار خودرو از رده خارج شد و این روند در سال ۱۳۹۳ با عبور از مرز ۳۰۰ هزار دستگاه به اوج رسید. اما پس از آن سقوط شدیدی رخ داد؛ تا جایی که در سال ۱۳۹۸ تنها ۷ هزار خودرو اسقاط شد.
پس از سالها رکود، روند اسقاط خودروها از سال ۱۳۹۹ آرامآرام تکانی خورد. ابتدا تنها ۱۳ هزار خودرو از رده خارج شد و یک سال بعد این رقم به ۱۶ هزار دستگاه رسید. سال ۱۴۰۱ اندکی شتاب گرفت و شمار خودروهای اسقاطی از ۲۲ هزار گذشت. اما نقطه عطف واقعی در سال ۱۴۰۳ رقم خورد؛ زمانی که بیش از ۳۵۰ هزار خودروی فرسوده از جادهها کنار گذاشته شد.
جهشی که پس از تصویب قانون ساماندهی صنعت خودرو و ابلاغ آییننامه ماده ۱۰ آن توسط هیئت وزیران، مسیر تازهای پیش پای طرح نوسازی ناوگان قرار داد. در مجموع از سال ۱۳۸۶ تا پایان ۱۴۰۳ بیش از ۲.۵ میلیون دستگاه خودروی فرسوده اسقاط شده است؛ رقمی که با وجود بزرگی، همچنان فاصله زیادی با حجم ناوگان فرسوده کشور دارد.
تهران؛ کانون بحران موتورسیکلت
پایتخت در این میان وضعیتی بحرانیتر دارد. از حدود ۳ میلیون موتورسیکلت تهران، ۲.۵ میلیون دستگاه فرسودهاند. این موتورها که بیش از ۸۰ درصدشان کاربراتوری هستند، آلایندگیای چهار برابر خودروها ایجاد میکنند. برنامه اسقاط این وسایل از خرداد ۱۴۰۴ آغاز شد و تاکنون بیش از ۱۲ هزار مالک برای دریافت بستههای حمایتی و جایگزینی با موتورهای کممصرف یا برقی ثبتنام کردهاند. موضوع فرسودگی تنها به جادهها محدود نمیشود. در کشور بیش از ۱۵۰ شناور و بیش از ۶۰۰ واگن ریلی وجود دارد که باید از رده خارج شوند. با این حال تاکنون شرایط اجرایی برای این کار فراهم نشده است.
تکلیف قانونی و آینده پیشرو
طبق قانون هوای پاک و برنامه هفتم توسعه، دولت موظف است هر سال ۵۰۰ هزار دستگاه خودروی فرسوده را از ناوگان خارج کند. این تکلیف قانونی اگر بهطور جدی اجرا شود میتواند تا حدی بحران آلودگی و مصرف سوخت را مهار کند، اما با توجه به حجم عظیم وسایل فرسوده موجود، کارزار دشواری در پیش است.