خبر غلط در جنگ خطرناک‌تر از موشک و پهپاد
در شرایط بحرانی و جنگی، روزنامه‌نگاران حرفه‌ای حتما باید به حفظ آرامش و سلامت روانی مخاطبان توجه کنند
هفت صبح، حدیث ملاحسینی| رسانه‌ها ظرف 48 ساعت گذشته با آزمون دشواری روبه‌رو بوده‌اند. خبرنگاران بامداد روز جمعه و همزمان با حملات اسرائیل به ایران چشم روی هم نگذاشتند و از سویی با موجی از شایعات و اخبار جعلی و از سوی دیگر با سکوت معنادار منابع رسمی روبه‌رو شدند.
مثل روز روشن است که رسانه‌ها در بحران، نبض تپنده آگاهی‌اند، پلی میان حقیقت و اضطراب، میان سوال‌های بی‌پاسخ و تصمیم‌های حیاتی. در میان هیاهوی بی‌رحم جنگ، آنها انتخاب می‌کنند: آیا بذر امید بکارند، یا تبر ناامیدی بر پیکر جامعه فرود آورند؟
آنها در دل ویرانه‌ها دنبال حقیقت می‌گردند، از میان دود و خاکستر، از میان فریادها و سکوت‌های پرمعنا. مأموریتشان فقط گفتن نیست؛ بلکه فهمیدن، هشدار دادن، راه نشان دادن، و گاهی حتی مرهم گذاشتند.اما رسانه‌ها پیش از هر چیز با چالش‌های جدی برای اطلاع‌رسانی مسئولانه جنگ روبه‌رو هستند؛ از جمله صحت اطلاعات در برابر سرعت انتشار، محدودیت‌های دسترسی به مقامات مسئول، نفوذ اطلاعات جعلی و ... با تعدادی از اساتید ارتباطات درباره شرایط این روزها و شیوه اطلاع‌رسانی رسانه‌ها در ایران به گفت‌وگو نشستیم.
ماموریت؛ حفظ آرامش و سلامت روانی مخاطبان
دکتر علیرضا عبداللهی‌نژاد، دانشیار دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، درباره مهم‌ترین چالش‌هایی که روزنامه‌نگاران در دوران بحران و جنگ با آن روبه‌رو می‌شوند می‌گوید: «در شرایط بحرانی و جنگی، آن چیزی که بسیار مهم است و روزنامه‌نگاران حرفه‌ای حتما باید به آن توجه کنند، حفظ آرامش و سلامت روانی مخاطبان است.
در چنین موقعیتی، آن چیزی که خط قرمز است و باید از آن دوری کرد انتشار خبرها و گزارش‌هایی است که منابع دقیق و شناخته شده‌ای ندارند. با این حال، برخی اوقات رسانه‌ها برای آن که هیجانات عمومی را بالا ببرند دست به خبرهای غیرمستند و غیرمستدل روی می‌آورند. گاهی هم برای ایجاد ترس و واهمه یک سری اخبار را بزرگنمایی می‌کنند که چنین کاری در وضعیت جنگی ممنوع است. واقعیت این است که در رسانه‌های بین‌المللی، مطابق دستورالعملی که دارند هر خبری را مخابره نمی‌کنند و این فضا را مدیریت می‌کنند.
چرا که در شرایط جنگی، آن چیزی که اصل و اولویت قرار می‌گیرد در کنار حفظ آرامش ذهنی و روانی جامعه و مخاطبان و ارتقای روحیه آنان، حفظ کیان و امنیت ملی و حفظ تمامیت ارضی است. به عبارت دیگر، گاهی اوقات حتی اخباری هم که واقعیت داشته باشند، ممکن است مخابره آنها تعادل و توازن را در جامعه برهم بزند و این مسائل در روزنامه‌نگاری باید مورد توجه قرار بگیرد».
پرهیز از هر اقدام هیجانی
این استاد علوم ارتباطات درخصوص حساسیت انتشار خبر در دوران بحران تصریح کرد: «شرایط زیست در وضعیت بحران با وضعیت عادی بسیار متفاوت است. در شرایط بحران، اگر هر خبری پیش از مخابره به درستی به آن فکر نشود و اصول حرفه‌ای در آن رعایت نشود می‌تواند کشنده‌تر از یک تیر و پهپاد عمل کند.
به همین جهت، گاهی یک اشتباه کوچک می‌تواند گروه وسیعی از مردم را دچار آسیب‌های جدی بکند، امنیت ملی را به مخاطره بیندازد و منافع ملی را دچار خدشه بکند. بنابراین از هر اقدام هیجانی و هر فعالیتی که بدون منبع مشخص باشد و مستند و مستدل نباشد و صرفا برای بالا بردن هیجان منفی مردم به کار گرفته می‌شود باید پرهیز شود. چرا که باعث ترس، وهم و تشویش اذهان عمومی می‌شود.»
عبدالهی‌نژاد در ادامه توضیح می‌دهد: «گاهی من مخاطب لزومی ندارد که خودم را دائم در معرض اخبار منفی قرار دهم. به این دلیل که اخبار منفی به خصوص در شرایط بحران باعث فرسایش روح و ذهن می‌شود. پیگیری مداوم این مسائل تلخ باعث اختلالات روحی و روانی می‌شود. از طرف دیگر، در شرایط بحرانی و جنگ باید اخبار را از منبع رسمی پیگیری کرد و تا حد امکان از منابع دسته دوم و دسته چندم که معلوم نیست با چه اهدافی میخواهند هیجان سازی کنند باید دوری کرد».
خطای رسانه‌ها در شرایط بحران
حمیدرضا مدقق، روزنامه‌نگار و مدرس علوم ارتباطات هم درباره فراگیر شدن شایعات و خبرهای دروغ در دوران بحران و وظیفه روزنامه‌نگار در این باره می‌گوید: «وظیفه روزنامه‌نگار در این وضعیت راستی‌آزمایی است تا درگیر انتشار خبرهای دروغ نشود.
در یکی دو روز گذشته که کشور مورد تهاجم قرار گرفته دیدیم که بسیاری از رسانه‌ها دچار این خطا شدند و بدون این که بدانند و به صورت غیرعمدی درگیر انتشار شایعاتی شدند که بعدا متوجه شدیم که این خبرها جعلی بوده‌اند. باید طبیعتا از این موضوع پرهیز شود تا اعتماد خبری مخاطبان نسبت به آن رسانه از بین نرود. برای اصل راستی‌آزمایی، اولین اقدام این است که خبر را با دو یا سه منبع که به آنها اطمینان داریم بسنجیم و اگر نسبت به چیزی تردید داریم بهتر است که آن را منتشر نکنیم».
این روزنامه‌نگار درباره لزوم تعادل بین صحت خبر و سرعت انتشار آن توضیح می‌دهد: «گاهی علاقه و تمایل به انتشار سریع خبر باعث نقض غرض می‌شود. در چنین مواردی، به خصوص در خبرنگاری بحران صحت خبر خیلی مهمتر از سرعت است و اساسا اولویت را باید بدهیم به صحت خبر تا این که سرعت انتشار برایمان مهم باشد.
اما در کل چک کردن خبر با منابع مختلفی که در دسترس هستند و به آنها اطمینان داریم و حتی مراجعه به خبرنگاران خودی که چشم و گوش ما هستند، خیلی بهتر از این است که خیلی سریع بخواهیم چیزی را منتشر کنیم. باید دقت داشت که در خیلی مواقع جنگ، جنگ رسانه‌ای است. یعنی اساسا دشمن اخبار دروغی را منتشر می‌کند که ما در دام آنها بیفتیم و منتشرشان کنیم و بعد شروع کنند به ما اتهام زدن درحالی که جعل کننده خبر خودشان بوده‌اند».
در شبکه‌های اجتماعی اصطلاح دروازه‌بانی خبر وجود ندارد
مدقق با اشاره به اینکه اکنون اگر یک گوشه‌ای از دنیا اتفاقی رخ دهد بلافاصله یک فردی است که آن را در شبکه‌های اجتماعی منتشر کند و آن مثل یک زنجیره در همه جای دنیا پخش می‌شود توضیح می‌دهد:« الان هم اگر اتفاقی در کشور ما بیفتد، به همین ترتیب گسترش پیدا می‌کند و منتشر می‌شود. این سرعت خوب است و جزو نقطه قوت شبکه‌های اجتماعی است.
اما گاهی این نقض غرض است، چرا که در شبکه‌های اجتماعی اصطلاح دروازه‌بانی خبر وجود ندارد، این که خیلی اوقات می‌بینیم که خبرها مبهم منتشر می‌شوند هرچند که سریع است، ناقص منتشر می‌شود هرچند که سریع است و یا حتی عامدانه دروغ منتشر می‌شود. در این شرایط، وظیفه رسانه‌های سنتی این است که آن دروازه‌بانی خبر خود را به درستی انجام دهند. یعنی از سرعت انتشار شبکه‌های اجتماعی استفاده بکنند ولی با لحاظ کردن دروازه‌بانی خبر که در همه تحلیل‌های قوی در مطبوعات و رادیو و تلویزیون طبعا وجود دارد.»
