سرزمین معدن، پسته،‌ خرما و خودرو

روزنامه هفت صبح، مصطفی آرانی|  در هفته‌ای که گذشت؛ کرمان، پایتخت احساسات و عواطف مردم ایران بود. شهادت نزدیک به ۹۰ نفر از هموطنان و عمدتا زن و کودک در دو فقره بمب‌گذاری تروریستی گروه داعش، در جریان مراسم سالگرد شهید سلیمانی، دل بسیاری را به‌درد آورد و محکومیت بی‌نظیر بین‌المللی را به همراه آورد.

این موضوع باعث شد تا مطلب اصلی این هفته را به کرمان اختصاص دهیم. استان بزرگ جنوبی ما که از ابعاد مختلفی قابل بررسی و تحلیل است ولی کمتر در رسانه‌های ملی به آن پرداخته شده است. در یک مطلب این هفته چهارده نکته در مورد کرمان را مرور خواهیم کرد.

کرمان، پهناورترین استان ایران است. در واقع بیش از ۱۰درصد مساحت ایران معادل ۱۸۱ کیلومتر مربع را استان کرمان در برگرفته است. از شمالی‌ترین نقطه آن در مرز استان‌های یزد و خراسان جنوبی تا جنوبی‌ترین نقطه آن در مرز سیستان و بلوچستان و هرمزگان، ۶۴۲ کیلومتر راه در خط مستقیم است و بیشترین عرض آن هم حدودا ۵۰۰ کیلومتر است. با این وصف، کرمان از ۱۴۳ کشور جهان بزرگ‌تر است و در فهرست بزرگ‌ترین کشورهای جهان اگر جایش می‌دادیم، بعد از سوریه و قبل از کلمبیا در جای نودم جا داشت. با این مقدمه برویم و چهارده نکته دیگر در مورد این استان بزرگ را با هم مرور کنیم. 

یک: در مورد معنای «کرمان» اختلاف زیادی میان محققان وجود دارد. استاد محمد محیط طباطبایی گفته که این واژه از دو کلمه کر یا گر و مان ساخته شده است. مان، یکی از ادات نسبت است که در کلمات دیگری مثل شادمان یا ساختمان هم وجود دارد و کر یا گر یعنی بلندی کوه و کوهستان.


بنابراین کرمان یعنی جایی بر فراز کوه‌های بلند. در سال ۱۳۹۰ اما یک استاد دانشگاه تربیت معلم کرمان به نام دکتر ابراهیمی شاه‌آبادی مقاله‌ای نوشته در مجله مطالعات ایرانی و می‌گوید این منطقه نامش را از یکی از ده قوم پارس گرفته که گرمانی یا کرمانی بودند و در زمان مهاجرت آریایی‌ها در این منطقه ساکن شدند. 

دو: حالا مگر اصلا کرمان کوه دارد؟ برخلاف آنچه معمولا تصور می‌شود؛ کرمان استانی نیست که تمام سرزمین آن کویری باشد. در واقع در این استان ده قله بالای چهارهزار متر وجود دارد. بلندترین قله هم کوهی است به نام «هزار». در مجله آموزشی کوه‌پلاس، اطلاعات جالبی در مورد این قله آمده است. نام هزار به این دلیل است که گفته‌اند هزار نوع گیاه گوناگون در این کوه روییده می‌شود.


این کوه در ۱۰۰ کیلومتری جنوب کرمان و در جنوب شهرستان راین قرار گرفته است. ارتفاع این قله با دستگاه‌های دقیق جی پی اس، ۴۵۰۰ متر است ولی ارتفاع آن از مرکز زمین حدود ۱۲۰۰ متر بیشتر از ارتفاع کوه دماوند از مرکز زمین است و به همین دلیل کمترین شتاب جاذبه در ایران را دارد. در دامنه این کوه مرتفع‌ترین مناطق مسکونی ایران یعنی روستاهای باب زنگی و اردیکان با ارتفاع بیش از ۳۳۰۰ متر از سطح دریا قرار گرفته است. 

سه: به خاطر اقلیم کوهستانی، کرمان، یکی از مراکز اصلی تولید گل محمدی و گلاب در ایران است. در واقع بیشترین سطح زیر کشت گل محمدی در ایران متعلق به استان فارس است و بیشترین تولید گلاب مربوط به کاشان در استان اصفهان و به طور مشخص شهر قمصر ولی استان کرمان هم یکی از سه تولیدکننده بزرگ گل محمدی و گلاب در ایران است.


برخی می‌گویند باکیفیت‌ترین گلاب ایران هم در کرمان به دست می‌آید. گلابی از شهری به نام لاله‌زار در میانه شهرهای مرتفع بافت و بردسیر، که مرتفع‌ترین شهر ایران از سطح دریا با ارتفاع ۲ هزار و ۷۰۰ متر است. در بخش مشاهیر، داستان جالبی از همایون صنعتی‌زاده و تولید گلاب برایتان نقل خواهیم کرد. 

چهار: غلط مرسومی هم هست که می‌گویند گرم‌ترین نقطه جهان هم در استان کرمان و به طور مشخص در منطقه گندم بریان یا ریگ سوخته در کویر شهداد و در حدود ۸۰ کیلومتری شهر کرمان است ولی مرحوم کردوانی که یکی از کویرشناسان برجسته ایرانی بودند معتقد بودند که چاله مرکزی لوت که در فاصله ۷۵ کیلومتری شرق شهداد واقع است و ۱۰۰ کیلومتر با گندم بریان فاصله ‌دارد این عنوان را کسب کرده است.


در مرداد سال گذشته اما گروهی از محققین دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی کشور با همکاری وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، پایگاه میراث جهانی بیابان لوت و اداره‌کل میراث‌فرهنگی خراسان جنوبی اعلام کردند که گرم‌ترین نقطه کره زمین در ریگ یلان روستای دهسلم شهرستان مرزی نهبندان خراسان جنوبی ثبت شده است و بیشینه دمای ثبت شده در این نقطه در سال 1401ساعت ۱۲:۳۰ بعدازظهر روز ۲۶ تیرماه ۷۳ درجه و نیم بوده است. 

پنج: طبیعتا به خاطر این گرما، کرمان یکی از قطب‌های تولید خرما در کشور است. خرما در کرمان عمدتا در جنوب این استان یعنی هشت شهرستان جیرفت، عنبرآباد، کهنوج، منوجان، رودبار جنوب، قلعه گنج، فاریاب و جازموریان و شرق آن یعنی شهرستان‌های بم، نَرماشیر، فَهرج و ریگان تولید می‌شود.


در هشت شهرستان جنوب این استان ۳۱ هزار نخل بارور وجود دارد که بیش از ۲۲۰ هزار تن خرما سالانه از آن به دست می‌آید و نزدیک به ۶۵ هزار تن آن صادر می‌شود. بیشترین میزان تولید خرما در این منطقه، از نوع مضافتی است. بهترین خرمای مضافتی اما برای شهرستان بم است که در آن جا حدود ۱۰ هزار هکتار نخلستان خرما وجود دارد و حدود ۷۰ تا ۸۰ هزار تن خرما از این مساحت به دست می‌آید. 

شش: گفتیم جنوب کرمان و بد نیست به تقسیمات کشوری این استان نیز بپردازیم. کرمان ۲۵ شهرستان دارد و از سال گذشته، طرحی به صورت مقدماتی تصویب شده که طبق آن استانی به نام جنوب کرمان به مرکزیت جیرفت تشکیل شود تا خدمت‌رسانی دولت در این منطقه، به صورت بهتری انجام شود. البته مصوبه نیاز به تصویب در مجلس هم دارد و فعلا چنین موضوعی قطعی نیست. 

هفت: همچنین یادی کردیم از بم، پس خوب است یادی کنیم از فاجعه تلخ زلزله روز ۵ دی ۱۳۸۲ بم که پرتلفات‌ترین فاجعه طبیعی در تاریخ معاصر ایران بود. در این زلزله که با قدرت شش و شش دهم ریشتر، حوالی ساعت ۵ و ۲۶ دقیقه صبح روز جمعه و به مدت ۱۲ ثانیه در عمق هفت و نیم کیلومتر و با کانونی در فاصله ۴ کیلومتری مرکز شهر بم رخ داد؛ طبق آمار رسمی ۳۴ هزار نفر یعنی تقریبا یک سوم کل جمعیت شهر و طبق برخی آمار غیررسمی بیش از پنجاه هزار نفر یعنی حدودا نیمی از اهالی شهر کشته شدند. 

باید بدانید که استان کرمان یکی از زلزله‌خیزترین استان‌های ایران است. ۱۸ گسل فعال در این استان وجود دارد و ۹۸ درصد از کل مساحت استان، در صورت فعالیت این گسل‌ها می‌تواند تحت تاثیر لرزه‌های آن‌ها قرار بگیرد. ۶ مرداد ۱۳۶۰ هم در سیرچ کرمان زلزله‌ای به قدرت هفت و سه دهم ریشتر احساس شد که به مرگ ۱۵۰۰ نفر انجامید. 

هشت: وقتی از بم صحبت می‌کنیم؛ طبیعتا ارگ این شهر در ذهن ما می‌آید. ارگی که بزرگ‌ترین بنای خشتی جهان است و متعلق به دوره اشکانی و هخامنشی است و پس از زلزله ۱۳۸۲، اقدامات وسیعی در سطح بین‌المللی برای بازسازی آن انجام شد. اگر دوست دارید به استان کرمان سفر کنید باید بدانید که این استان دو سه ارگ دیگر در شهرهای راین و انار و بردسیر هم دارد

ولی مهم‌ترین جاذبه‌های توریستی آن به‌جز ارگ بم عبارت است از باغ شازده یا باغ ماهان (اواخر قاجاریه)، حمام گنجعلی‌خان (حدود ۴۰۰ سال پیش)، گنبد سنگی جبلیه (به گفته برخی مربوط به دوران پیش از اسلام) و یخدان مویدی (بزرگ‌ترین یخچال خشتی جهان مربوط به اواخر دوره صفویه). در شهر کرمان هم مجموعه تاریخی وکیل شامل حمام و بازار، مکانی است که تماشای آن به شدت توصیه می‌شود. 
 

9 : همچنین وقتی از بم صحبت می‌کنیم باید به منطقه ویژه اقتصادی ارگ جدید اشاره کنیم که از سال ۱۳۷۶ کار خود را آغاز کرده و قطب خودروسازی خصوصی در ایران است. در این مجموعه دو شرکت مهم وجود دارد. یکی شرکت کرمان‌موتور و دیگری شرکت مدیران خودرو. کرمان‌موتور از اوایل دهه هفتاد کار خود را آغاز کرده است.


در ابتدا شریک تجاری دووی کره جنوبی در ایران بود و بعد به فولکس‌واگن و هیوندایی رفت ولی هر سه شریک را به دلیل تحریم، بعد از مقطعی از دست داد و از اوایل دهه هشتاد عمده سرمایه‌گذاری خود را روی شراکت با خودروسازهای چینی قرار داد.

مدیران خودرو اما از همان ابتدای فعالیت خود یعنی اوایل دهه هشتاد، به سمت شراکت با خودروسازهای چینی و به‌طور مشخص کارخانه چری رفت و خودروهای این کارخانه ازجمله خودروهای کوچک ام‌وی‌ام را تولید می‌کرد. از نظر مالکیتی مدیران‌خودرو یکی از زیرمجموعه‌های کرمان‌موتور است و مالکیت کرمان‌موتور عمدتا در اختیار خیریه‌ای به‌نام مولی‌الموحدین است. 

10: موسسه مولی‌الموحدین احتمالا پولسازترین موسسه غیردولتی در کرمان است. موسسه‌ای که در نیمه دهه شصت توسط برخی از چهره‌های سیاسی آن دوران به محوریت خانواده مرعشی که از اقوام اکبر هاشمی‌رفسنجانی بودند، تاسیس شد و در حال حاضر ۱۰۰‌درصد هواپیمایی ماهان و حدود نیمی از سهام کرمان‌موتور را در اختیار دارد. دو رقم بیان شده رسمی در مورد گردش مالی این موسسه را نقل می‌کنیم تا میزان مشارکت این موسسه در اقتصاد این استان مشخص شود. 
 

در آذر سال ۹۸، احمد مرادعلیزاده، رئیس هیات مدیره این موسسه گفته: از سال ۹۳ تا ۹۷ مجموع فروش شرکت‌های فعال در ارگ جدید بم (که زیر نظر این موسسه هستند) حدود ۴۰ هزار میلیارد تومان بوده و جمعا حدود هشت هزار میلیارد تومان به دولت پرداخت شده است. و در دی‌ماه همان سال، فرمانده سپاه ثارالله استان کرمان گفته: بین ۱۳ تا ۱۵ هزار میلیارد تومان گردش مالی یا درآمد این شرکت است. 

11: یکی دیگر از نقش‌های مهم استان کرمان در عرصه اقتصادی ایران، در حوزه معدن است. به‌طور کلی حجم ذخایر معدنی شناخته شده استان کرمان 3/5میلیارد تن است که شامل یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون تنی مس، ۷۰۰ میلیون تن آهن، ۱۲۰ میلیون تن زغال‌سنگ و... است. نامدارترین معدن این استان، مس است که به‌طور عمده به معدن مس سرچشمه در نزدیکی رفسنجان و حدود ۲۰۰ کیلومتری کرمان اشاره دارد.


گفته شده در این معدن، حدود ۱ میلیارد و ۲۰۰ میلیون تن ذخایر سنگ سولفوری وجود دارد. معدن مهم دیگر این استان، سنگ‌آهن گل‌گهر سیرجان است که ۵۰‌درصد از کل نیاز فولاد مبارکه اصفهان و خوزستان را تامین می‌کند. به‌جز این معادن، معادن مس در شهربابک، زغال‌سنگ و سرب و روی در کوهبنان، کرومیت در بافت، جیرفت و کهنوج و تیتانیوم در کهنوج از دیگر معادن مشهور این استان هستند. 

12: نمی‌شود که از کرمان صحبت کنیم و یادی از پسته این استان نکنیم. البته طی ۲‌سال گذشته بر اثر سرما یا گرمازدگی، میزان تولید پسته در کل کشور حدود پنجاه درصد کاهش پیدا کرده ولی امسال به گفته رئیس هیات مدیره انجمن پسته ایران پیش‌بینی شده که ۲۰۰ هزار تن پسته در کشور تولید شود که نیمی از آن محصول استان کرمان و نیم دیگر محصول ۲۶ استان دیگر است.


قطب پسته ایران، شهر رفسنجان در این استان است. البته فقط نباید به خرما، گل محمدی و پسته اکتفا کنیم. به‌طور کلی گفته شده که یک‌چهارم کل باغ‎های ایران در کرمان قرار دارد و رتبه اول تولیدات باغی کشور با ۷۰ نوع محصول باغی به این استان تعلق دارد.


در کرمان 54 نوع محصول زراعی هم به‌دست می‌آید. بنابراین باید گفت که این استان در تولید محصولات دیگری مانند مرکبات و حتی گردو نیز در رتبه‌های برتر قرار دارد. به این ترتیب این استان چهار درصد از کل تولید ناخالص داخلی و رتبه اول در صادرات غیرنفتی در سه سال گذشته و رتبه اول سرمایه‌گذاری خارجی در سال گذشته را در اختیار گرفته است. 
 

13: متاسفانه به دلیل قرارگیری در مسیر ترانزیت مواد مخدر، استان کرمان در کشف محموله‌های مواد‌مخدر نیز در جایگاه اول یا دوم کشور قرار دارد. در پنج ماه اول امسال حدود ۳۳ تن مواد مخدر در این استان کشف شده و میزان کشفیات در این استان بین ده تا بیست درصد از کل کشفیات کشور است. همچنین به گفته دبیر شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر استان هم در یک سال حدود صد هزار بیمار در مراکز ترک اعتیاد استان پذیرش شدند که تقریبا برابر با ۱۰ تا ۱۵‌درصد جمعیت استان است. حدود ۵۰۰ مرکز ترک اعتیاد در این استان وجود دارد. 

14: و در نهایت اینکه کرمان از نظر نظامی هم یکی از مراکز مهم در کشور است. ارتش مرکز آموزشی معروف صفر پنج را در این استان دارد که حدودا یک مرکز نظامی با قدمت ۹۰ ساله است و مشهور است به سختگیری بسیار. قرارگاه جنوب شرق نیروی زمینی، تیپ ۶۸۸ زرهی، تیپ ۲۳۳ واکنش سریع و پایگاه سوم هوانیروز و پایگاه شانزدهم شکاری ارتش در این استان قرار گرفته است.


لشکر ۴۱ ثارالله سپاه هم که یکی از موسسان آن شهید سلیمانی بوده، اصلی‌ترین نیروی سپاه در استان کرمان است که البته بعد از استانی شدن لشکرهای سپاه به سپاه ثارالله نامگذاری شده است. این لشکر زیر نظر قرارگاه قدس فعالیت می‌کند که وظیفه مبارزه با تروریسم، قاچاق مواد مخدر و اشرار در جنوب شرق کشور را بر‌عهده دارد.