قلیان اکسیژن؛ سرخوشی از نوع نخاعی
گزارشی از عوارض مصرف قلیان اکسیژن که سرخوشی خطرناک با عوارض نخاعی و مغزی دارد
هفت صبح، حمیدرضا خالدی | «شادی و سلامتی را باهم تجربه کنید. اجرای صفر تا صد طرح پاک دم (قلیان اکسیژن) درسراسر کشور با بهترین تجهیزات و نازل‌ترین قیمت. مبدع اکسیژن تراپی در قالب مصرف قلیان»؛ اینها بخشی از تبلیغات گسترده‌ای هستند که چند وقتی است در فضای مجازی به‌شدت در حال انتشار است.
تصاویری لوکس از قلیان‌سراها اما نه با قلیان‌های سنتی و توتون و تنباکو که با قلیان‌هایی که نه تنها دود ندارند که عرضه کنندگان آنها معتقدند که حتی می‌توان برای درمان هم از آن استفاده کرد. قلیان‌هایی که مهر «اکسیژن» بر آنها حک شده تا بتوانید بدون نگرانی از آسیب‌هایی که تنباکو و زغال برای شما دارند، لحظاتی شاد را تجربه کنید.
لحظاتی آمیخته به سرخوشی و حتی خلسه ناشی از وجود گازهای نیتروژن و اکسیژن در این قلیان‌ها. تجربه‌ای نه در قهوه‌خانه و سفره‌خانه که در کافه‌هایی بعضا لاکچری که مشتریان خاص خود را هم دارند. کافه‌هایی که به نام «اکسیژن تراپی» قلیان‌هایی را به نام «پاکدم» در اختیار شما می‌گذارند و مدعی‌اند که این قلیان‌ها دوای درد بسیاری از عوارض مانند بالا بودن قند و چربی و غلظت خون است.
ظهور یک پدیده
واژه قلیان اکسیژن از سال ۱۳۸۶ وارد ادبیات رسانه‌ها شد. ماجرایی که در آن زمان هم مخالفان خاص خود را داشت، اما گفته می‌شد جایگزین مناسبی برای قلیان‌هایی با توتون طعم‌دار خواهد شد. همزمان با داغ شدن بازار مصرف این نوع از قلیان‌ها، مسئولان وزارت بهداشت به رسانه‌ها اعلام کردند، «پاکدم» یا همان «قلیان اکسیژن» ثبت اختراع شده و براساس یک طرح مطالعاتی درحال عرضه است تا در صورت موفق بودن نتایج آن به عنوان جایگزینی برای قلیان‌های سنتی که مصرف آنها به شدت افزایش یافته، استفاده شوند.
گفته می‌شود در این نوع از قلیان‌ها از ترکیب گازهای اکسیژن و (نیتروز اکساید) N2Oبا رعایت حدود ۸۰درصد است و5 نیتروژن اکساید استفاده می‌شود و مواد معطر استفاده می‌شود. (نیترو اکساید گازی بی‌رنگ، بی‌بو و غیرقابل اشتعال است که البته سمّی نبوده و در عوض خنده‌آور است. این گاز در رده اصلی گازهای گلخانه‌ای قرار داشته و آلوده کننده هوا است.)
این طرح در حالی از سوی وزارت بهداشت به صورت آزمایشی به اجرا در آمده است که وقتی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری درباره استفاده از قلیان اکسیژن، مرکز نظارت و اعتباربخشی امور درمان این وزارتخانه طی نامه‌ای به معاونت سلامت دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران، ایران و شهید بهشتی خواستار بررسی کارشناسانه و علمی این مورد شد، در پاسخ به آن دانشگاه‌های علوم پزشکی شهید بهشتی و ایران طی نامه‌هایی به مضرات استفاده از قلیان اکسیژنی اشاره و مخالفت علمی خود را اعلام کردند! جالب اینجاست که نادر مظفری، مبتکر قلیان اکسیژن، در آبان سال ۱۳۸۷ از دانشگاه علوم پزشکی تهران و دانشگاه شهید بهشتی مجوز گرفت.
ایرانی‌سازی اکسیژن تراپی
با این حال گروهی معتقدند که این قلیان‌ها چیز تازه‌ای نیستند و در بسیاری از کشورهای جهان مصرف می‌شوند. آنهم به بهانه «اکسیژن تراپی» یا همان درمان از طریق استنشاق اکسیژن. کیانوش جهانپور، سخنگوی اسبق وزارت بهداشت یکی از همین افراد است که در این زمینه می‌گوید: اصولا گاز نیتروز اکساید، به‌صورت اسپری دستی و کپسول‌های استنشاقی در خیلی از کشور‌ها برای مصارفی غیر از مصارف پزشکی شروع شده بود حتی تا جاییکه می‌دانم در برخی از مکان‌های تفریحی، کلاب‌ها و مراکزی با عنوان اکسیژن پارتی چنین کپسول‌هایی توزیع و مصرف می‌شود تا به قول خودشان خوش بگذرانند.
گشتی در کافه‌های اکسیژن تراپی
کافه «...»، یکی از کافه‌هایی است که قلیان اکسیژن به مشتریانش می‌دهد. کافه‌ای در یک ساختمان تجاری در خیابان مطهری تهران. ترکیب کافه تلفیقی است از دکوراسیون سنتی و مدرن. از میز و صندلی‌های چوبی سنتی مشبک تا میزهای دایره شکل سیاه با صندلی‌هایی به همین رنگ و البته مبل‌های تک نفره کرم رنگ. اینجا هر طرف را که نگاه می‌کنید پر است از گلدان‌های گیاهان آپارتمانی. برخی در داخل قفسه کنج اتاق به همراه یک کره زمین کوچک جا خوش کرده‌اند و چند تایی هم در لبه پنجره.
به بهانه اینکه می‌خواهم یک دورهمی دوستانه را در چند روز آینده برگزار کنم، از مرد میانسالی که پشت میز نشسته و سفارش می‌گیرد و به حساب و کتاب کافه رسیدگی می‌کند، در مورد کافه می‌پرسم. وی مودبانه جواب می‌دهد: اگر می‌خواهید میز رزرو کنید باید از قبل اطلاع دهید چون معمولا، شب‌ها و به‌خصوص پنجشنبه و جمعه شب‌ها، اینجا خیلی شلوغ است.
برای اینکه با وی همکلام شده باشم به سالن اشاره می‌کنم که حدود 20-30 نفر پشت میزها نشسته‌اند و مشغول صحبت و البته کشیدن قلیان‌هایی زیبا هستند که روی آنها چیزی شبیه بادکنک – و البته از جنس پلاستیکی کلفت و رنگی – قرار دارد. از کنار هر میز شلنگ سفیدی به محل بار کافه کشیده شده و به قلیان‌ها وصل شده‌اند. قلیان‌هایی که گرچه دود زیادی ندارند اما به نظر می‌رسد بدجور مشتریانش را کیفور کرده‌اند! این را می‌شود از چهره و صدا و حرف‌های بلند بلندی که بین آنها رد و بدل می‌شود به وضوح تشخیص داد. اینجا قهقهه زدن چیز عجیبی نیست. انگار همه در یکجور سرخوشی غوطه‌ور هستند.
برای اینکه اطلاعات بیشتری بگیرم، می‌پرسم: اینها قلیان هستند؟ پس زغال‌شان کو؟ تنباکو ندارند؟
مرد که انگار شنیدن چنین سوال‌هایی برایش عادی است جواب می‌دهد: اینها قلیان‌های اکسیژن هستند که هم به شما احساس سرخوشی می‌دهند و هم به نوعی برایتان نقش درمانی دارند.
با تعجبی ظاهری می‌پرسم: درمان؟ مگر داخلشان چیست؟
سوالی که مرد متصدی در پاسخ به آن می‌گوید: گاز انتونوکس که یک گاز بی‌ضرر به حساب می‌آید و اکسیژن است. از این نوع گازها در اکسیژن تراپی استفاده می‌کنند. یعنی با افزایش اکسیژن خون، برخی از بیماری‌ها را درمان می‌کنند. مطمئن است. حتی از وزارت بهداشت هم مجوز دارد!
یعنی طعم و بو هم ندارد؟ این را من می‌پرسم و مرد با صبوری جواب می‌دهد: چرا چند مدل اسانس داریم که داخل قلیان و شلنگ آن می‌ریزیم تا احساس بهتری به طرف بدهد. در واقع شما اینجا «بو درمانی» را هم تجربه می‌کنید. با ریختن عصاره‌های دارچین، گلاب و... حتی بد نیست که بدانید می‌توانید بنا به سلیقه‌تان دور سبک یا سنگین بودن را توسط وسیله‌ای که روی قلیان نصب شده، کم و زیاد کنید.
باز به بهانه اینکه بخواهم هزینه‌های دورهمی‌ام را برآورد کنم در مورد قیمت قلیان‌ها سوال می‌کنم که مرد می‌گوید: اینجا قلیان اکسیژن به ازای هر 20 دقیقه 180 هزار تومان است.
به شوخی می‌گویم: اینطوری که ورشکست می‌شوم! اما باز هم مرد مثل اینکه با این سوال هم بیگانه نباشد، می‌گوید: نگران نباشید. معمولا چند دقیقه کشیدن، کافی است برای اینکه طرف را «بگیرد»، برای همین شما می‌توانید یک قلیان را برای دو سه نفر سفارش دهید و همه هم لذت ببرند. نگاهی به داخل سالن کرده و اشاره‌ای به یکی از میزها می‌کند و می‌گوید: می‌توانید در مورد قلیان‌های ما از آن آقا و خانم سوال کنید. معمولا هفته‌ای 3-4 روز اینجا می‌آیند. بعد هم خودش بلند می‌شود و می‌رود با زن و مرد مورد نظر صحبتی می‌کند و می‌گوید: بفرمایید. اگر سوالی دارید می‌توانید از این دوستان بپرسید.
حس معلق بودن در بین زمین و هوا
رامین جوان 30 ساله‌ای است که برای چندمین بار است که به این کافه آمده. وی در مورد احساسی که بعد از کشیدن این قلیان دارد می‌گوید: احساس سبکی زیادی دارم. انگار روی زمین نیستم. یک جور حالت شناور مانند دارم. حس خوبی است در مجموع.
مینو هم که همراه رامین پشت میز قلیان اکسیژن نشسته و به نظر می‌رسد چند سالی کم سن‌تر از وی باشد نیز دود بخار آلود کمرنگ قلیان بیرون می‌دهد و شلنگ آن را به رامین می‌دهد و می‌گوید: من هم حس خوبی دارم. نمی‌دانم تا الان حجامت کرده‌اید یا نه؟ بعد از حجامت معمولا یک حس سبکی و سرخوشی به آدم دست می‌دهد. اینجا هم چیزی شبیه همین حس به آدم دست می‌دهد. دمنوشی که روی میز است را بر می‌دارد و ادامه می‌دهد: چرا نمی‌گذارند کمی کیف کنیم؟ شنیده‌ام دارند گیر می‌دهند به کافه‌ها و رستوران‌هایی که قلیان اکسیژن می‌دهند. خب چرا؟ حتما باید برویم قلیان‌های پر از تنباکو و زغال را بکشیم که به گفته خودشان، 200 برابر بیشتر از یک نخ سیگار ضرر دارد؟!
وقتی که بی‌دلیل می‌خندند
کافه «.....» در صادقیه نیز یکی دیگر از مراکزی است که قلیان اکسیژن برای مشتریانش سرو می‌کند. اینجا فضای کافه بیشتر حال و هوای مدرن دارد تا سنتی. اینجا بیشتر میزها دو نفره هستند. با رنگ‌های شاد تا تیره. بار کافه در همان کنار در ورودی قرار دارد و پر است از وسایل مورد نیاز برای یک کافه گردانی مدرن. دیوار چوبی کنار آن که تشکیل شده از شیشه‌های مشبک رنگی اما چندان سنخیتی با فضای مدرن آنجا ندارد.
پوستر دو اتول قدیمی در کنار پوستری از یک تونل بی‌انتها در واقع تلفیقی است از زندگی کهن تا جدید و مدرن امروزی. اینجا مانند کافه قبلی شلوغ نیست اما در عوض نرخ قلیان‌های آنها کمتر از آن است. در اینجا شما می‌توانید به ازای پرداخت 480 هزار تومان یک تجربه یک‌ساعته را با قلیان‌های اکسیژن داشته باشید. مهناز که همراه دوستش هفته‌ای یکبار اینجا می‌آیند تا قلیان جدید را امتحان کنند، می‌گوید: بک نوع احساس سرخوشی به انسان دست می‌دهد. انگار که دوست داری بخندی. بعضی وقت‌ها به زور خودم را کنترل می‌کنم که بی‌خود نخندم ولی در مقابل برخی مواقع نمی‌توانم کاری بکنم و بی‌دلیل می‌زنم زیر خنده.
دوستش اما تجربه متفاوتی را دارد: ولی من بعضی وقت‌ها سرم گیج می‌رود و فکر می‌کنم که هر لحظه ممکن است زمین بخورم ولی خب... چه می‌توان کرد؟ از قلیان‌های سنتی که بهتر است. تفریح دیگری هم که نداریم. ضمن اینکه می‌گویند قلیان‌های اکسیژن خاصیت درمانی هم دارد.
آغاز یک هشدار جدی برای مصرف کنندگان
چند روز قبل بود که دکتر بابک زمانی، رئیس انجمن سکته مغزی ایران در توئیتی در پلتفرم ایکس نوشت: من تا به حال 3 بیمار با عوارض گازN2O داشته‌ام. هر 3 مردان جوان. یکی می‌گفت در حوالی دریاچه چیتگر کافه‌ای هست که مخزنی از این گاز را دارد و به آن شلنگ‌هایی وصله که دور تا دور اون می‌نشینند و شبیه قلیان کشیدن، گاز استنشاق می‌کنند. البته حاضر نبود اسم و آدرس دقیق بدهد.
وی همچنین در توئیتی دیگر نوشت: در قرن نوزدهم، در تماشاخانه‌های پاریس در بین تماشاچیان گاز خنده N2O رها می‌کردند که باعث نشاط می‌شد. اما عوارض نخاعی وخیمی داشت. امروز بیماری دیدم که به‌دنبال مصرف قلیان مخصوصی که در یک کافه ماده خنده‌آور به آن افزوده بودند، بیماری نخاعی شدید دقیقا با همان علایم پیدا کرده بود! خدا به خیر کند!
اما این پایان ماجرا نبود. زیر هر کدام از این توئیت‌ها دهها اظهارنظر از سوی کاربران وجود داشت. از کسانی که معتقد بودند این قلیان باعث شادی است و نباید در مسیر عرضه آن، سنگ‌اندازی کرد تا پزشکانی که اعلام کرده بودند بیمارانی با تجارت مشابه داشته‌اند و مدعی بودند که وزارت بهداشت حتما باید هر چه سریعتر فکری برای جلوگیری از ادامه فعالیت این عرضه کنندگان قلیان‌های اکسیژن بکند.
زمانی در مورد تجربه‌اش از معاینات بیمارانی که به خاطر مصرف این نوع از قلیان‌ها دچار مشکلات مغزی و نخاعی شده‌اند به «هفت‌صبح» می‌گوید: یکی از بیمارانم که دچار عارضه نخاعی شده بود، مرد میانسالی بود که کارخانه‌دار بود. تعریف می‌کرد که هر چند روز یکبار به همراه تعدادی از دوستانش به کافه‌ای در محله چیتگر می‌روند و قلیان مخصوصی را می‌کشند که به نظر می‌رسد همان قلیان اکسیژن باشد. می‌گفت بعد از کشیدن قلیان احساس سبکی و سرخوشی دارند. اما به یکباره دچار این عارضه شده بودند که به قول معروف نمی‌توانست تکان بخورد.
وی ادامه داد: بعد از معاینات و آزمایش‌های مربوطه به این نتیجه رسیدم که وی و چند بیمار دیگری که با علائم مشابه آمده بودند، در معرض گاز خنده قرار گرفته‌اند.زمانی در مورد اینکه قلیان‌های اکسیژن چگونه باعث بروز بیماری‌های نخاعی می‌شود می‌گوید: بررسی‌ها نشان می‌دهد که گاز نیرواکساید باعث تحریک عروق نخاعی می‌شود و می‌تواند حتی بیمار را با عوارضی مانند فلجی مواجه کند. ضمن آنکه برای برخی افراد می‌تواند باعث کمبود ویتامین B12 شود و در عین حال در بیمارانی که از کمبود این بیماری رنج می‌برند، مصرف این قلیان‌ها می‌تواند بسیار خطرناک باشد.
رئیس انجمن سکته مغزی ایران همچنین می‌گوید: بعد از توئیت‌هایی که زدم دیدم بسیاری از همکارانم هم موارد مشابهی را داشته‌اند. تازه آنجا بود که فهمیدم ماجرا بسیار جدی‌تر از آنی است که ما تصور می‌کردیم. برای همین از وزارت بهداشت درخواست می‌کنیم که به طور جدی به این ماجرا ورود پیدا کند چرا که ممکن است به یکباره با پدیده‌ای مواجه شویم که جبران آن به سادگی ممکن نباشد.
سایر عوارض قلیان‌های سرخوش کننده
در این میان کارشناسان و پزشکان متخصص اما عوارض مختلفی را برای مصرف قلیان اکسیژن اعلام می‌کنند. گروهی معتقدند که اکسیژن اگر از حدی بیشتر شود باعث تحریک عصبی می‌شود و حتی ممکن است، باعث ایجاد مسمومیت و تشنج شود. یکی از متخصصان بیهوشی نیز مدعی است که استفاده از گاز خنده(N2O) خالص باعث کاهش اکسیژن در خون و پس از چند ساعت مرگ فرد خواهد شد، بنابراین مصرف این گاز یا باید ترکیب شده با اکسیژن باشد یا با دوز کنترل شده مورد استفاده قرار بگیرد.
برخی از پزشکان هم می‌گویند که این سرخوشی می‌تواند باعث افتادن (خطر سقوط) در اثر نداشتن تعادل، مشکل در ادراک (تشخیص ندادن زمان و مکان)، بروز برخی تصادفات در اثر گیجی و حالت تهوع می‌شود. آنها همچنین عوارض بلند مدتی را هم برای مصرف‌کنندگان اعلام می‌کنند.
عوارضی مانند از بین رفتن ویتامینB12 در بدن که می‌تواند منجر به بروز حالت خفگی (تنگی نفس)، صدمات عصبی جدی و طولانی مدت و ایست قلبی شود ضمن آنکه اگر فردی به این عارضه مبتلا شود، چنانچه قلیان اکسیژن همراه با الکل یا مواد مخدر دیگر استفاده شود، منجر به تشدید عوارض می‌شود. آنها همچنین از بروز مشکلات بینایی، تجمع مایع در ریه، بر هم زدن تعادل گازهای خون و تخریب بافت ریه و آرواره به عنوان دیگر عوارض احتمالی مصرف این نوع از قلیان‌های امروزی یاد می‌کنند.
گاز خنده یا آنتونوکس؟
با این حال برخی از متولیان این روش اکسیژن تراپی مدعی‌اند که قلیان‌های اکسیژن فاقد گاز خنده‌آور است. دکتر غلامرضا حیدری، مجری طرح مطالعاتی بررسی دستگاه پاکدم درباره گاز این قلیان گفته است: «اکسید نیتروژن که با گاز خنده شناخته می‌شود در قلیان اکسیژن وجود ندارد. انتونوکس که یک گاز بی‌ضرر به حساب می‌آید در قلیان اکسیژن استفاده می‌شود. پژوهش‌های متعددی درباره انتونوکس در سطح جهان انجام شده، یافته‌های این مطالعات از بی‌ضرر بودن این گاز حکایت می‌کند.
اظهار بی اطلاعی وزارت بهداشت
با این وجود، اظهارنظرهای متناقض مسئولان وزارت بهداشت در مورد این پدیده هم در نوع خودش جای تامل دارد. اردیبهشت ماه سال گذشته بود که بهزاد ولی زاده، رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت اعلام کرده بود که طرح مطالعاتی دستگاه «پاکدم» یا «قلیان اکسیژن» در زمان حاضر به‌صورت آزمایشی، تحت نظارت وزارت بهداشت حدود دو سال است که در ۱۰ استان کشور در حال اجراست.
حالا اما وی گویا به خاطر تبعات اظهارنظر در این مورد، دیگر چندان تمایلی به صحبت در خصوص آن ندارد. ولی‌زاده در گفت‌وگو با «هفت صبح» تنها به گفتن همین چند جمله بسنده می‌کند: وزارت بهداشت هیچ مجوزی برای استفاده از این نوع قلیان‌ها صادر نکرده است بلکه یک طرح پژوهشی از سوی یکی از مراکز پژوهشی دانشگاه‌های پزشکی بود که آنهم چند وقتی به طور کلی متوقف شده است.
وی در پاسخ به این سوال که پس چطور همچنان این کافه‌ها و مراکز به فعالیت خود ادامه می‌دهند؟ می‌گوید: نمی‌دانم. فقط می‌دانم گویا وزارت کشور هم پیگیر این مسئله است.
رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت همچنین در مورد ادعاهای دکتر زمانی و برخی از همکاران وی مبنی بر هشدار در مورد مصرف این قلیان‌ها و افزایش بیماران نخاعی و مغزی نیز می‌گوید: ما تاکنون به چنین مواردی برخورد نکرده‌ایم ولی اگر همکاران، مواردی در این زمینه را مشاهده کرده‌اند می‌توانند آنها را به ما هم گزارش دهند تا در اسرع وقت پیگیری کنیم.
به هرحال قلیان‌های اکسیژن که این روزها مصرف آن به شکلی بی‌سروصدا به یکی از علایق جوانان بدل شده است، به نظر می‌رسد که می‌رود به شکلی پنهان سلامت ایرانی‌ها و پایتخت نشین‌ها را هدف قرار دهد. موضوعی که اظهار نگرانی پزشکان، می‌تواند زنگ خطری برای آن محسوب شود.
