مینیاتور ایرانی روی ساعت سوئیسی

هفت صبح، مرجان حاجی‌رحیمی| برای نخستین‌بار در جهان یک برند معروف ساعت سوئیسی، چهار طرح از شاهنامه شاه طهماسبی را در قالب مجموعه ساعتی به نام «میناکاری ریورسو» به تازگی عرضه کرده که قیمت هر ساعت آن حدود 124 هزار فرانک سوئیس است. این اقدام بیش از آنکه برند معروف « ژژه لکولتر» را پررنگ کند، صحتی است بر قدرت فرهنگی ایران از طریق شاهنامه فردوسی و نگارگری ایران و تاکید دیگر نمادهای ایرانی که امروزه متصرفان دیگری پیدا کرده است.

500 سال پیش 15 نقاش، دو خوشنویس، دست کم دو مذهب، یک یا شاید بیش از یک مجلد و عده نامعدودی افشانگر، جدول کش و کاغذساز، حدود 20 سال در کارگاه کتاب آرایی سلطنتی به سرپرستی کمال‌الدین بهزاد و محمد عراقی مشغول بودند تا به دستور شاه طهماسب صفوی، شاهنامه فردوسی را به خط نستعلیق در ۷۵۹ ورق  که ۲۵۸ صفحه آن مصور است، به پایان رسانند. شاهنامه‌ای که سرنوشتی عجیب داشت و حالا برگه‌های زیادی از آن دور از وطن در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی دنیا پراکنده شده اما آنقدر مشهور است که هزاران کیلومتر دورتر این بار نه بر کاغذ بزرگ خانبالغ بلکه بر صفحه دو سانتی ساعت در کارگاه ساعت سازی «ژژه لکولتر» در شهر « لو دو ژو» سوئیس باز خلق و هفته پیش از آن رونمایی شد. 

سام به کوه البرز می‌رود (موزه هنر اسلامی، برلین)، رستم در تعقیب اکوان دیو (موزه آقاخان، تورنتو)، فریدون به شکل اژدها برای آزمایش پسرانش (موزه آقاخان، تورنتو) و سیاوش در حال بازی چوگان پیش از افراسیاب (موزه متروپولیتن نیویورک) چهار نگاره انتخاب شده شاهنامه طهماسبی از سوی این برند ساعت سازی است که اسب در داستان همه آنها حضور دارد چرا که این حیوان اهمیت ویژه‌ای در فرهنگ ایرانی دارد.

در مجموع 40 قطعه ساعت از مجموعه میناکاری ریورسو ساخته شده که سهم هریک از این چهار نگاره 10 قطعه ساعت است که به شیوه نگارگری، حل کاری (طلاکاری) و در نهایت میناکاری خلق شده‌اند. برای  نقاشی هر قطعه 100  ساعت زمان صرف شده که هفت ساعت مستمر آن  فقط برای نگارگری بوده است. 

بدین ترتیب یک برند ساعت بیش از خیلی‌ها ایران را از طریق نقش اصلی‌اش در تمدن بشری یعنی ادبیات، هنر و ورزش به جهان معرفی کرد. شاهکار ادبی حکیم ابوالقاسم فردوسی، اثر هنری شاهنامه شاه طهماسب، هنر نگارگری که در یونسکو به صورت مشترک بین ایران با ازبکستان، آذربایجان و ترکیه به ثبت رسیده، ورزش چوگان که به دوران پیش از اسلام در ایران باز می‌گردد و خارجی‌ها با نام پولو آن را بازی می‌کنند (لوگوی برند معروف پولو هم یک سوارکار چوگان باز است) و هنری چون حل کاری (طلا کاری با ورق‌های نازک طلا) در کنار یکی از برندهای معروف ساعت سوئیسی، مجموعه‌ای را تشکیل داده که داشتن آن آرزوی خیلی‌هاست.

تولد مدل ریورسو

برند ژژه لکولتر در سال 1931 مدل ریورسو را به عنوان اختراع ثبت کرد. جامعه هدف مدل ریورسو در ابتدا افسران انگلیسی که در هند چوگان بازی می‌کردند، بود چراکه طی بازی شیشه ساعت مچی‌شان می‌شکست. اختراع ریورسو به آنها این امکان را می‌داد که صفحه ساعت خود را حین بازی بچرخانند تا آسیب نبیند. به زودی این مدل خاص، طرفداران بسیاری پیدا و این برند را جهانی کرد.

اما بازیکنان چوگان در هند اغلب ساعت ریورسو را با حک آرم یا حروف اول نامشان سفارش می‌دادند و گاه درخواست می‌کردند پشت صفحه ساعتشان، مینیاتورهای هندی کشیده شود که در حال حاضر دو نمونه از این ساعت‌ها در موزه ساعت ژژه لکولتر وجود دارد یکی یک شاهزاده هندی است و دیگری متعلق به راما خدای، هندوها. 

این اقدام شاید آغاز ایده‌ای بود که الان شکل گرفت. مینیاتور ایرانی روی ساعت سوئیسی که اتفاقا یکی از طرح‌ها، به فلسفه وجودی شکل‌گیری مدل ریورسو هم ربط دارد، چوگان ایرانی که نگاره‌اش در حال حاضر در موزه متروپولیتن آمریکا وجود دارد و عنوانش این است: سیاوش در حال بازی چوگان پیش از افراسیاب و البته ایرانی بودن این ورزش را ثابت می‌کند.برند ژژه لکولتر (Jaeger-LeCoultre) یکی از معتبرترین و قدیمی‌ترین سازندگان ساعت در دنیا است که در سال ۱۸۳۳ توسط آنتوان لویی ژژه در سوئیس تأسیس شد. این برند به‌خاطر ترکیب بی‌نظیر هنر و فن‌آوری در ساعت‌سازی، در طول تاریخ به شهرت جهانی رسید.

چرا شاهنامه شاه طهماسبی؟

شاهنامه شاه طهماسبی که به دستور شاه اسماعیل صفوی آغاز شد و در دوره پسرش شاه طهماسب به پایان رسید، یکی از گرانبهاترین و ارزشمندترین شاهنامه‌های دنیاست. این کتاب نفیس در قرن دهم به پایان رسید و 30 سال در کتابخانه سلطنتی شاه طهماسب ماند تا اینکه سلطان سلیم دوم در سال 974 قمری بر سرزمین عثمانی به تخت نشست و شاه طهماسب برای خوشامدگویی هدایای زیادی را راهی کشور همسایه کرد که از آن جمله یک جلد قرآن به خط حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) و یک جلد شاهنامه فردوسی بسیار گرانبها بود که جلدهای آنها جواهرنشان بودند. این نسخه‌های خطی چندین قرن در کاخ توپکاپی نگهداری می‌شد.

در اوایل قرن بیستم، شاهنامه به طرز نامعلومی از قصر توپکاپی خارج شد و از سال ۱۹۰۳ تا ۱۹۵۹ خانواده روتشیلد مالک کتاب بودند تا اینکه در ۱۹۵۹ آرتور هوتن آن را از روتشیلدها خرید. هوتن برای رهایی از بدهی مالیاتی، ۷۸ برگ از کتاب را به موزه هنر متروپولیتن هدیه داد و پس از آنکه نتوانست با دولت ایران برای فروش کتاب به توافق برسد، بقیه برگ‌ها را جداگانه به مجموعه‌های گوناگون فروخت که یکی از برگه‌ها قبل از انقلاب برای موزه رضا عباسی خریداری شد.

اما پس از انقلاب حسن حبیبی، معاون وقت رئیس جمهور، توانست 118 برگه آن را با تابلوی زن 3 «ویلم دکونینگ» که در گنجینه موزه هنرهای معاصر بود و به دلیل رعایت شئونات اسلامی هیچگاه امکان نمایش آن پس از انقلاب وجود نداشت، معاوضه کند.در حال حاضر از 759 برگه شاهنامه، 118 برگه در موزه هنرهای معاصر ایران، 78 برگه در موزه متروپولیتن آمریکا، 10 برگه در موزه آقاخان آمریکا، 10 برگه در مجموعه خلیلی انگلیس، 7 برگه در موزه هنرهای اسلامی قطر و سه برگه در مجموعه دیوید دانمارک شناسنامه‌دار هستند و مابقی در مجموعه‌های خصوصی مخفی شده‌اند.

بسیاری از برگه‌های این شاهنامه نیز در طی سال‌ها در حراج‌های مختلف فروخته شده‌اند. برای نمونه در سال  ۱۹۹۳ یکی از صفحات برجسته شاهنامه شاه طهماسب با تصویر مینیاتوری از رستم و سهراب در حراجی کریستیز در لندن به فروش رسید. این برگ به قیمت ۱.۲ میلیون دلار فروخته شد.در سال ۲۰۱۰ نیز چند برگه از شاهنامه شاه طهماسب در همین حراج به فروش رسید. یکی از آنها که تصویری از نبرد رستم و دیو سفید را نمایش می‌داد، به قیمت ۲.۲ میلیون دلار فروخته شد. 

 در سال ۲۰۱۳ نیز یک برگه دیگر از شاهنامه شاه طهماسب که تصویر مینیاتوری از رستم و اسفندیار را به نمایش می‌گذاشت، در حراجی کریستیز به قیمت ۵.۶ میلیون دلار فروخته شد. این صفحه به‌عنوان یکی از گران‌ترین صفحات جداشده از نسخه‌ شاهنامه شاه طهماسب شناخته می‌شود.

ساعتی از طلا

طراحی ریورسو به‌خاطر قاب چرخشی نوآورانه‌اش شناخته می‌شود که در اصل برای محافظت از صفحه ساعت سوارکاران در جریان مسابقات چوگان ساخته شد. این ویژگی کاربردی و درعین‌حال ظریف، با مواد بادوامی مانند طلای ۱۸ عیار یا فولاد ضدزنگ ایجاد می‌شود. فرم مستطیلی ظریف و خطوط متقارن «آرت دکو» (Art Deco) از ویژگی‌های ماندگار ریورسو هستند که تعادلی بین سبک و کارایی ارائه می‌کند. ریورسو چه برای دست کردن در ورزش و چه به‌عنوان یک ساعت لوکس، نماد ابدی بودن هنر ساعت‌سازی و طراحی است. قاب مدل «ریورسو تریبوت انامل شاهنامه» از طلای سفید ۱۸ عیار ساخته شده و ابعاد آن ۴۵.۶ × ۲۷.۴ میلی‌متر با ضخامت ۹.۷۳ میلی‌متر است. این مدل‌ها با بند چرم تمساح مشکی و قفل دوبل تاشو عرضه می‌شوند.