سدهایی که آب ندارند؛ نان دارند
گزارش‌ها نشان می‌دهد با وجود خالی ماندن ظرفیت بیشتر سدها و تاثیر اندک آنها در حل مشکل کم‌آبی کشور، پروژه‌های سدسازی همچنان در حال اجرا هستند
هفت صبح، مونا موسوی| با پایان جنگ هشت ساله و آغاز ریاست‌جمهوری مرحوم هاشمی‌رفسنجانی، دورانی در کشور آغاز شد که در ادبیات ما «دوران سازندگی» نامگذاری شد. مقامات اجرایی آن روزها، اعتقاد داشتند که با اجرای پروژه‌های عمرانی بزرگ از راه درآمدهای نفتی، می‌توان خرابی‌های جنگ را بازسازی و ایران را در مسیر توسعه قرار داد. یکی از جلوه‌های این توسعه‌گرایی هم «نهضت سدسازی» در ایران معرفی شد با این هدف که نیازهای آبی کشور با مهار و جمع‌آوری آب‌های سطحی، پاسخ داده شود.
با این حال، وضعیت این روزهای کشور و نیز تجربیات جهانی نشان می‌دهد که در عمل، بسیاری از این سدها، نه فقط به اهداف خود نمی‌رسند، بلکه باعث ایجاد گرفتاری‌های زیست‌محیطی نیز می‌شوند. موضوع اما وقتی عجیب‌تر می‌شود که بدانیم، با تمام این تفاسیر، پروژه‌های سدسازی در ایران، همچنان با قدرت در حال بلعیدن منابع بودجه کشور هستند.
لجاجت یا تعارض منافع؟
یکی از روش‌های کارآمد و اصولی برای عبور از بحران‌های داخلی، به خصوص درباره مباحث زیست‌محیطی و صنعت آب، توجه به تجربیات و راه‌حل‌های کارآمد و علمی مرتبط با حل این بحران‌هاست. وضعیت بهره‌برداری از سدها در بسیاری از کشورها در سالیان اخیر به خصوص با پررنگ شدن نقش تغییرات اقلیمی رو به وخامت بوده است.
ایران نیز به‌عنوان کشوری با ریسک بالای اثرگذاری عوامل اقلیمی ازجمله کاهش بارندگی در مقیاس وسیعی از کشور از این قاعده مستثنا نیست، بنابراین نیاز است این تجربیات و راه‌حل‌های موفق در حوزه مطالعات، ساخت و همچنین حوزه بهره‌برداری مورد توجه مدیران، سیاست‌گذاران و کارشناسان کشور قرار گرفته و پایدارترین راه‌حل‌ها متناسب با شرایط خاص کشور مورد بحث، بررسی و مطالعه قرار گیرد.
با این حال نتایج گزارش‌های منتشره اخیر نشان می‌دهد که با وجود خالی ماندن ظرفیت بیشتر سدها و تاثیر اندک آنها در حل مشکل کم‌آبی کشور، همچنان پروژه‌های سدسازی کشور، با قدرت و قوت در حال پیگیری و اجرا هستند.دلایل این لجاجت در تعقیب سیاست‌های شکست‌خورده، می‌تواند متعدد باشد اما نباید فراموش کرد که پروژه‌های سدسازی، جزو بزرگ‌ترین و گران‌ترین پروژه‌های عمرانی هستند که قطعاً بسیاری از این محل را منتفع می‌کنند.
وجود 59هزار سد بزرگ در جهان
بسیاری از کشورهای درحال توسعه و توسعه‌یافته مانند ایران با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های عظیم در صنعت سدسازی به‌عنوان یکی از مبانی و نمادهای توسعه پایدار، درصدد افزایش امنیت آبی، انرژی، غذایی و در نهایت ملی خود هستند. براساس برآوردها، در جهان نزدیک به 59هزار سد بزرگ با ظرفیت کل ذخیره‌سازی تا 8300 میلیارد مترمکعب وجود دارد تا بتواند نیازهای روبه‌رشد مرتبط با آب، غذا و انرژی را برآورده کند.
با این حال، در بسیاری از این کشورها، بخش قابل توجهی از پروژه‌های سدسازی به اشکال مختلفی زیرساخت‌های مناطق تحت پوشش خود را دچار آسیب‌های جدی و بعضاً ماندگار کرده‌اند. این آسیب‌ها به طرق مختلف پتانسیل تبدیل شدن به بحران‌های اقتصادی، زیست‌محیطی، اجتماعی و بعضاً امنیتی را دارد؛ طوری‌که دیگر ایجاد این پروژه‌ها قادر به تأمین اهداف و سیاست‌های توسعه‌ای مرتبط با احداث و استقرار آنها نیست.
سدهایی که هیچ وقت پُر نمی‌شوند
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که بسیاری از سدهای ساخته شده پس از انقلاب و به‌خصوص پس از دوران سازندگی، عملکردهایی فاجعه‌بار داشته‌اند و هیچگاه در طول حیات خود، پر نشده‌اند؛ امری که از بی‌حساب و کتاب بودن احداث این سدها خبر می‌دهد.
در این گزارش آمده است: سد زاینده‌رود بزرگ‌ترین سد حوضه مرکزی کشور است که همواره وضعیت متلاطمی داشته. براساس آمار، این سد از ابتدا تا انتهای پایان تیر ماه سال 1400 تنها دو بار پر شده است. در طول این 23 سال، میانگین بلندمدت درصد پری مخزن حدود 38درصد بوده است.
وضعیت 15 سال منتهی به تیر ماه 1400 نشان‌دهنده وضعیت وخیم درصد پری مخزن این سد و به تبع آن شرایط احتمالی نامناسب برای پایین‌دست و مصرف‌کنندگان به‌علت شرایط ناپایدار مخزن است. قریب به 45درصد از طول دوره بهره‌برداری، ذخیره آب مخزن این سد در نهایت 30درصد بوده؛ مقداری که برای این سد حیاتی با حجم ذخیره کل 1.45میلیارد مترمکعب نگران‌کننده است. همچنین برای سد ملاصدرا در این حوضه نیز عدم پرشدگی کامل مخزن در تمام طول دوره بهره‌برداری گزارش شده است.
وضعیت سد الغدیر (ساوه) در حوزه مرکزی کشور نیز به مراتب نامناسب‌تر از دیگر سدها بوده است. در این سد میانگین بلندمدت درصد پری مخزن در طول دوره 27 ساله بهره‌برداری (تا سال 1400) حدود 28درصد بوده، طوری‌که قریب به 80درصد از کل دوره بهره‌برداری از این سد، یعنی بیش از 18 سال، حجم ذخیره آب مخزن در نهایت 40درصد بوده است.
در سدهای حوزه خزر، وضعیت سد خداآفرین در استان آذربایجان شرقی بسیار نامطلوب به نظر می‌رسد. در این سد میانگین بلندمدت درصد پری مخزن حدود 14درصد بوده و در دوره 12 ساله بهره‌برداری از این سد، حجم ذخیره مخزن حداکثر برابر 30درصد بوده که رقم قابل تأملی برای دومین سد مهم حوضه خزر به حساب می‌آید.
سد لار واقع در استان مازندران نیز وضعیت بسیار نامطلوبی داشته و میانگین بلندمدت درصد پری مخزن این سد در دوره 37 ساله بهره‌برداری تا انتهای زمان بررسی برابر 11درصد بوده است. بیش از 81درصد از طول دوره بهره‌برداری از این سد، حجم ذخیره مخزن حداکثر برابر 20درصد بوده است.
بودجه‌خور همیشه حاضر
منطق عقلانی می‌گوید که با توجه به تغییر و تحولات اقلیمی و اقتصادی جاری کشور، عملکرد بعضاً نامناسب برخی سدهای در دست بهره‌برداری و نظرات و بعضاً هشدارهای کارشناسان و مجامع علمی، اعطای اعتبار و بودجه به پروژه‌های سدسازی یک روند کاهشی، ثابت یا توقف بیش از پیش و در نهایت توقف آنها رخ بدهد اما واقعیت نشان می‌دهد که اینگونه نیست.
تعداد سدهایی که در این بازه بودجه دریافت کرده‌اند در سال 1394 برابر 27 مورد، در سال 1395 برابر 13 مورد، در سال 1396 برابر 63 مورد، در سال 1397 برابر 79 مورد، در سال 1398 برابر 78 مورد، در سال 1399 برابر 96 مورد، در سال 1400 برابر 90 مورد و درنهایت در سال 1401 برابر 96 مورد بوده است.
در بررسی سهم بودجه پروژه‌های سدسازی از کل بودجه کشور نیز روند افزایشی مشابهی دیده می‌شود. در کل، سهم کل بودجه منابع آب از کل بودجه کشور طی سال‌های 1394 تا 1401 دارای حداقل مقدار 9.87 درصد در سال 1395، حداکثر مقدار 16.64درصد در سال 1396 و مقدار میانگین 14.13درصد برای کل دوره 8 ساله مورد بررسی است.
درحالی‌که سهم خالص پروژه‌های سدسازی از کل بودجه به جز دو مورد روند کاهشی در سال‌های 1395 و 1401 روند افزایشی چشمگیری داشته، طوری‌که در سال 1400 این مقدار به 38.29درصد کل بودجه منابع آب و 6.1درصد کل بودجه کشور رسیده است. علاوه بر این سهم خالص پروژه‌های سدسازی از بودجه منابع آب و کل بودجه کشور به‌ترتیب دارای میانگین 25.41 و 3.74درصد برای کل دوره بررسی 8 ساله است.
نه به سدسازی در جهان
فعالان و کنشگران منتقد سدسازی و سدها اولین گردهمایی خود را در سال ۱۹۹۵ در کوریتیبای برزیل برگزار کردند و نمایندگانی از ۲۰ کشور مختلف به یکدیگر پیوستند. آنها چهاردهم مارس را به عنوان روز جهانی اقدام علیه سدها نامگذاری کردند و یک سال بعد از این، در اولین سال روز جهانی اقدام علیه سدها، مردم چندین کشور ضد سیاست‌های حاکم بر رودخانه‌ها به اعتراض به پا خاستند.
در برزیل، فرانسه، ایتالیا، هندوستان و آمریکا، این اعتراضات بارها و بارها تکرار شده است. مشاهده آثار منفی و فشار گروه‌های زیست‌محیطی و مردمی در برخی کشورهای جهان موجب شد، برخی سدها تخریب شود تا فرصت حیات دوباره و بازیابی به اکوسیستم‌ها برگردد. برداشتن سد از روی رودخانه Elwha در ایالت واشنگتن نمونه‌ای از این تخریب‌هاست و به دنبال آن در سال ۲۰۱۴ آخرین سد از روی این رودخانه برداشته شد.
در مجموع در کشور آمریکا که خود جزو آغازکنندگان سدسازی‌ها در جهان بود و کمپانی‌های آن انحصار ساخت سد را در دست داشتند، بعد از پیروزی جنبش علیه سدسازی، ۱۷۳۲ سد تخریب شد. این جنبش البته محدود به ایالت متحده نبود و سدهای زیادی در سرتاسر دنیا به همت اعتراضات خراب شدند تا جلوی مرگ بیشتر حیوانات و آبزیان گرفته و از حق حیات آوارگان سدها محافظت شود.
