آب نیست، تدبیر هم نیست| تابستان سخت در راه است
بخشی از منابع تأمین آب شرب تهران، شیراز، بندرعباس و ساوه در آستانه خروج کامل از مدار قرار دارد
هفت صبح| خاورمیانه جایی است که بحث‌های مربوط به آب، کم‌کم از صفحه اقتصادی روزنامه‌ها، به صفحه حوادث منتقل می‌شود. در سال‌های گذشته، ایران همواره در معرض خشکسالی‌های دوره‌ای بوده، اما اکنون با پدیده‌ای روبه‌رو هستیم که فراتر از یک دوره کم‌بارشی معمولی است؛ هم‌زمانی بحران منابع، مدیریت ناکارآمد و تغییرات اقلیمی. نشانه‌های این بحران افزون بر کاهش بارندگی یا افت سطح مخازن سدها، در واگرایی نگران‌کننده میان نیاز آبی روزافزون جامعه و ظرفیت واقعی تأمین آب نیز بازتاب یافته است.
اگرچه در بسیاری از نقاط جهان با ابزارهای هوشمند و سازوکارهای اقتصاد آب تلاش می‌شود مصرف کنترل و منابع بهینه شود، در ایران هنوز بخش عمده‌ای از سیاست‌گذاری‌های آبی درگیر پروژه‌محوری، انتقال‌های بین‌حوضه‌ای پرهزینه و نادیده‌گرفتن اقلیم محلی است.
کاهش بارندگی و افت آب سدها، بخش قابل رؤیت بحران است. بخش پنهان و نگران‌کننده‌تر آن، فرسایش امنیت آبی در مقیاس ملی است. این امنیت آبی، نه‌تنها به معنای آب شرب برای شهروندان، بلکه متضمن ثبات در تولید کشاورزی، صنایع راهبردی، توسعه شهری و حتی مهاجرت‌زدایی از روستاهاست. اکنون در آستانه تابستان ۱۴۰۴، کشور با موقعیتی روبه‌روست که شاید بتوان آن را «پیش‌درآمد فروپاشی توازن آبی» در بسیاری از حوضه‌های آبریز دانست. بدون بازنگری فوری و جدی در الگوی مصرف، مدیریت تقاضا و اصلاح سیاست‌های تخصیص منابع، ممکن است علاوه بر خشک شدن سدها، با بحران‌های شدیدتری در حوزه مدیریت منابع آب مواجه شویم.
آب پشت سدها نیست!
در حالی که تنها شش هفته به آغاز تابستان ۱۴۰۴ باقی مانده، جدیدترین گزارش رسمی از وضعیت منابع آبی کشور، تصویری نگران‌کننده از آینده آب در ایران ارائه می‌دهد. طبق داده‌های وزارت نیرو، میزان بارندگی در سال آبی جاری کاهش یافته است و حجم مخازن سدهای کشور نیز به‌طرز هشدارآمیزی کاهش داشته است. این گزارش که به تاریخ ۱۳ اردیبهشت منتشر شده، از خشکی خیزنده‌ای حکایت دارد که می‌تواند تابستان را برای بسیاری از استان‌ها بحرانی کند.
مطابق داده‌های رسمی، حجم آب موجود در مخازن سدهای کشور تنها ۱۸.۱۹ میلیارد مترمکعب است؛ این در حالی است که در همین زمان در سال گذشته این رقم ۲۹.۰۴ میلیارد مترمکعب بود. به بیان دیگر، ظرفیت پرشدگی مخازن اکنون تنها ۲۹ درصد است، که نسبت به ۳۷ درصد سال گذشته، ۸ درصد کاهش نشان می‌دهد.
همچنین میزان ورودی به مخازن از ابتدای سال آبی (مهر ۱۴۰۳) تاکنون، ۲۷.۱۹ میلیارد مترمکعب بوده که نسبت به ۳۲.۹ میلیارد مترمکعب سال قبل، حدود ۱۷ درصد کاهش داشته است. این در حالی است که خروجی سدها نیز با کاهش مواجه شده و به ۱۵.۶ میلیارد مترمکعب رسیده که نشان‌دهنده کاهش ۱۵ درصدی نسبت به سال گذشته است.
هفت سد در وضعیت بحرانی
مطابق گزارش رسمی وزارت نیرو، تا تاریخ ۱۳ اردیبهشت ۱۴۰۴، هفت سد مهم کشور با میزان پرشدگی کمتر از ۱۰ درصد در وضعیت بحرانی قرار گرفته‌اند. این سدها عبارت‌اند از سد تنگوئیه سیرجان (کرمان) با 8 درصد پرشدگی، سد استقلال (هرمزگان) با 6 درصد، سد رودبال داراب(فارس) با 2 درصد، سد ساوه (مرکزی) با 9 درصد، سد شمیل و نیان (هرمزگان) با یک درصد، سد دوستی (خراسان رضوی) با ۹ درصد، و سد لار (تهران) با 6 درصد. این ارقام بیانگر آن است که بخشی از منابع تأمین آب شرب کلان‌شهرهایی مانند تهران، شیراز، بندرعباس و ساوه در آستانه خروج کامل از مدار قرار دارند.
بارندگی کمتر از نرمال در اغلب استان‌ها
از دیگر نکات هشداردهنده، کاهش جدی بارندگی در سراسر کشور است. از ابتدای سال آبی تا ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۴، ارتفاع کل ریزش‌های جوی تنها ۱۳۶.۶ میلی‌متر بوده که نسبت به میانگین بلندمدت ۲۰۳ میلی‌متر، ۳۳ درصد کاهش و نسبت به مدت مشابه سال آبی قبل (۲۱۸.۶ میلی‌متر)، ۳۸ درصد کاهش داشته است.بر اساس رتبه‌بندی استان‌ها بر اساس درصد اختلاف با نرمال، وضعیت بحرانی برخی مناطق به شرح زیر است:
هرمزگان: ۸۰ درصد زیر نرمال/ سیستان و بلوچستان: ۷۸ درصد زیر نرمال
بوشهر: ۵۴ درصد زیر نرمال/ خوزستان: ۴۸ درصد زیر نرمال
کهگیلویه و بویراحمد: ۴۶ درصد زیر نرمال/ فارس: ۴۴ درصد زیر نرمال
این آمار علاوه بر این که به معنای کاهش تولید محصولات کشاورزی در این مناطق است، در سایر عرصه‌ها نیز نمود خواهد داشت و تأمین آب شرب و صنعتی را نیز در معرض خطر جدی قرار داده است.
تهران، فارس، یزد: کلان‌شهرهایی در بحران خاموش
در میان استان‌های کشور، برخی مناطق پرجمعیت نیز با کاهش جدی بارش مواجه هستند. به‌عنوان نمونه:
تهران: ۴۰ درصد زیر نرمال/ یزد: ۴۴ درصد زیر نرمال/ فارس: ۴۴ درصد زیر نرمال
با توجه به تراکم جمعیت و نیاز بالای آبی، تداوم این روند به جیره‌بندی آب در تابستان منجر می‌شود. وضعیتی که از هم‌اکنون باید برای آن برنامه‌ریزی اضطراری صورت گیرد.
کاهش ورودی آب؛ کاهش فرصت‌ها
کاهش ورودی آب به سدها به‌معنای کاهش فرصت‌ها برای ذخیره‌سازی و مدیریت منابع در ماه‌های پیش‌رو است. وقتی بارندگی کم می‌شود و ذوب برف هم با تأخیر یا شدت کم اتفاق می‌افتد، دیگر ابزارهای جبران، مانند آبخوان‌داری یا تغذیه مصنوعی سفره‌های زیرزمینی، کارایی کامل نخواهند داشت.
وقتی سدها دیگر نقش سد را ایفا نمی‌کنند
یکی از نکات کلیدی در تحلیل منابع آب، این است که کاهش شدید سطح ذخایر سدها، عملکرد اصلی آنها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. سدهایی که زمانی نقش تنظیم‌کننده جریان رودخانه‌ها و تأمین‌کننده آب کشاورزی و شهری را ایفا می‌کردند، اکنون صرفاً تبدیل به حوضچه‌هایی کم‌عمق شده‌اند.کاهش ظرفیت سدها همچنین باعث می‌شود رسوبات بیشتری در کف آنها ته‌نشین شود که علاوه بر کاهش عمر مفید سد، کیفیت آب ذخیره‌شده را نیز کاهش می‌دهد.
