مهمان ویژه‌ای به نام فوتبال

از اَوپاتان تا آبادان؛ داستان شهری که گذشته‌اش رنگ و بوی آینده را می‌داد!

روزنامه هفت صبح| ‌در بستر کوهستانی بایر خوزستان، در زمینی که هیچ محصولی رشد نمی‌کرد و اصرار بر این کار بیهوده بود، جویندگان بریتانیایی به دنبال نفت گشتند و پس از هفت سال به نفت دست یافتند که در خور تجارت بود. ‌

در سال 1280 شمسی امتیاز استخراج و بهره‌برداری نفت از سراسر ایران به جز پنج استان شمالی توسط مظفرالدین‌شاه قاجار به ویلیام ناکس دارسی انگلیسی داده شد.انگلیسی‌ها با سما‌جتی که داشتند توانستند هفت سال بعد به نفت برسند و اولین چاه نفت را در مسجد‌سلیمان حفاری کنند.این سر‌آغازی بر اتفاقات گوناگون در ایران بود.‌نفت باید از فاصله 150کیلومتری تا ساحل منتقل می‌شد.

خطوط لوله‌های بزرگ از میان کوه‌ها کشیده شد.وقتی این کار انجام شد، آبادان و لندن به یکی از بنادر بزرگ نفتی جهان تبدیل شدند. ا‌نگلیسی‌ها برای اینکه بتوانند نفت ایران‌ را به کشورشان ببرند یک سال بعد عملیات احداث اولین پالایشگاه ایران را در آبادان شروع کردند و با همه نیروهای فنی و مهندسی که داشتند، به آبادان سرازیر شدند. نقشه گروه دارسی این بود که نفت پس از تصفیه در آبادان، به هند و اروپا صادر شود.عملیات احداث پالایشگاه آبادان در سال 1908 میلادی – 1286 خورشیدی یک مهمان ویژه داشت؛ «فوتبال»

منطقه آبادان در آن زمان بیشتر عرب‌نشین بود و شیخ خزعل که داعیه جدایی‌طلبی و خودمختاری داشت، در خوزستان نوعی حکومت محلی برقرار کرده بود. سرگرد کاکس، کمیسر سیاسی انگلیس در خلیج فارس موافقت وی را با اجاره دادن زمینی به مساحت یک مایل مربع در آبادان در برابر سالی 650 لیره جلب کرد. کمپانی به این زمین برای ساختمان بندر و تصفیه‌خانه نیاز داشت و اعتراض‌های دولت وقت ایران به توافق‌های APOC با شیخ خزعل و بختیاری‌ها بی‌نتیجه ماند. در نهایت در سال 1912 ساختمان خط لوله نفت میان چاه‌های مسجد‌سلیمان و بندر آبادان و تصفیه‌خانه آن تکمیل شد. ظرفیت تصفیه‌خانه سالانه 400 هزار تن بود و برای نخستین بار 43 هزار تن نفت خام از آنجا صادر شد.

با احداث پالایشگاه آبادان، توزیع نفت خام ایران آغاز شد و چهار سال بعد اولین محموله به خارج از کشور صادر شد.این صادرات باعث شد تا کارگران و‌ متخصصان زیادی از داخل و خارج ا‌ز ایران راهی آبادان شده تا فرهنگ‌های مختلفی در آبادان شکل بگیرد. ‌

بعد از تاسیس پالایشگاه و جایگزین شدن انگلیسی‌ها در منطقه بریم آبادان، پس از مدتی ا‌نگلیسی‌ها به این فکر افتادند که برای استراحت و تفریح و سرگرمی خود امکاناتی را فراهم کنند.در روزهای نخست جنگ جهانی اول، دولت انگلیس به سهامدار عمده پالایشگاه تبدیل شد‌ و حجم سرمایه‌گذاری، تولید و تصفیه و سازمان اداری و شمار کارگران نیز به همان اندازه افزایش پیدا کرد؛ در نتیجه امکانات مختلفی برای آبادان طراحی و اجرا شد. از این زمان لندن تصمیم‌گیرنده اصلی در انتخاب استراتژی شرکت و پالایشگاه بود و مسیر حوادث را رقم زد.

آبادان به دلیل دارا بودن موقعیت جغرافیایی مناسب و نزدیک بودن به خلیج فارس، مورد توجه دولت استعماری انگلستان قرار گرفت و اولین امکانات رفاهی و ورزشی و فرهنگی در این شهر برپا شد. اما هنوز درباره شهری که برای اولین بار در ایران دارای فوتبال شد، اختلاف نظر وجود دارد. مسجدسلیمانی‌ها این ادعا را دارند چون سال 1286 ‌ اولین چاه توسط جورج رینولدز در میدان نفتون به اکتشاف رسید، فوتبال در این شهر شکل گرفت.

روایتی دیگر اینکه سال بعد اسپرینگ رایس وزیر مختار انگلیس در ایران در باغ و خانه خودش که فوتبال بازی می‌کرد، یک جام هاکی و فوتبال بین سفارت انگلیس و روسیه و فرانسه برگزار می‌کند. سال 1288 که کلنگ احداث پالایشگاه آبادان توسط اندرو کمبل به زمین کوبیده شد تا بین این سه سال تا سال 1291 که به نفت رسیده، فوتبال در آبادان شکل گرفته.

پدیده نوظهور که هیچ یک از افراد بومی در این قضایا شرکت نداشتند و بیشتر تماشاچی بودند و لذت می‌بردند و گاه با تعجب و حیرت نگاه می‌کردند. بازی فوتبال که بین خود انگلیسی‌ها و نه به صورت رسمی برگزار می‌شد کم‌کم مورد علاقه تماشاچی‌ها هم قرار گرفت و باعث یادگیری برخی از آنها هم شد. در این بین فردی بود به نام کریم زندی از مسجد‌سلیمان که اینقدر فوتبال را خوب یاد گرفته بود که انگلیسی‌ها از او دعوت می‌کردند با آنها بازی کند.

براساس شواهد موجود، آبادان به دلیل داشتن امکانات حرفه‌ای و ورزشی به عنوان نخستین شهر ایران شناخته می‌شود که از تیم‌ها و باشگاه‌های حرفه‌ای برخوردار بوده و فوتبال به‌طور منسجم‌تری در این منطقه ظهور پیدا می‌کند.

با توسعه پالایشگاه آبادان و نیاز به نیروی کار فراوان عده بسیاری از سراسر ایران به آبادان مهاجرت کردند.حضور جمعیت فراوان باعث شد نیاز به تفریح و سرگرمی از جمله سینما و ورزش‌هایی مانند فوتبال، شنا، بوکس، گلف و... مورد توجه قرار گیرد. (این را هم در پرانتز بگویم که همه اینها باعث شده بود بعد از آغاز جنگ ایران و عراق، وقتی جنگ‌زده‌های آبادانی در اوایل دهه 60 ‌راهی شهرهای مختلف ایران شدند و از امکاناتی مثل سینما تابستانی روباز ‌و ورزش‌هایی چون اسنوکر و گلف و... و اصطلاحات و امکانات ‌به جا مانده از انگلیسی‌های مقیم آبادان در این شهر تعریف کنند، مردم شهرهای دیگر که از حداقل امکانات برخوردار بودند، آن را به حساب «لاف» می‌گذاشتند. بگذریم...)

کم‌کم همین موضوع باعث شد تیم‌های فوتبال در آبادان شکل بگیرند. علاه بر بازی‌های درون پالایشگاهی، ‌‌ادارات هر یک ‌‌تیم تشکیل دادند.‌ مثل تیم اداره کالا، حمل و نقل، برک‌شاپ‌ و ... و تیم‌های محلی مثل تیم روئین‌تن، شاپوری و...‌ اما تیم کلنی آبادان به مسابقات کشوری اعزام می‌شد که سال‌های 1329، 32 و 35 قهرمان مسابقات کشوری در ایران شد.

در دهه 20شمسی تیمی به اسم جم فعالیت داشت که پرویز دهداری نیز عضو آن تیم بود. دهداری و تنی چند نفر از دانش‌آموزان دبیرستان رازی آبادان یک تیم دیگر به نام «آزاد» را تشکیل داده بودند. تیم جم به علت درگیری بازیکنانش با مشاغل اداری به طور موقت باعث شدند تا دهداری و دیگران اغلب کنار تیم آزاد فعالیت کنند. اواخر سال 1330 و به لحاظ وابستگی فراوان تیم فوتبال آزاد به باشگاه جم، در جلسه‌ای میان بازیکنان تیم آزاد با مسئولان باشگاه جم توافق شد تا در یک انتقال جمعی بازیکنان تیم آزاد به باشگاه جم کوچ کنند. و همان تیم بود که با سیمایی جدید نقطه عطفی در فوتبال آبادان پدید آورد.

آن‌سوتر از شهر آبادان، هیچ آبادی دیگری نیست

***داستان آبادان حدود سال 1290 شمسی آغاز شد. انگلیسی‌ها که در کوه‌های مسجد‌سلیمان نفت کشف کرده بودند، به دنبال جایی برای تصفیه آن می‌گشتند. جایی که هم آب فراوان داشته باشد و هم بتوان نفت را به آسانی به آنجا انتقال داد. آنها سرانجام به جزیره‌ای در ساحل اروند رسیدند‌ که هم آب زیادی داشت و هم بلندی‌اش از سطح دریا صفر بود.

می‌توانستند در مسجد‌سلیمان نفت را در لوله بریزند و بدون پمپاژ در آبادان تحویل بگیرند. این ساحل گرم و شرجی جمعیت زیادی هم نداشت. روستایی کهن بود به نام عبادان که محلی‌ها آن را جزیره‌ الخزر می‌گفتند. آنجا بنایی بود از سده دهم هجری که قدمگاه خزر‌نبی بود. البته عبادان یا اَبّادان خود نامی قدیمی بود. اعراب سده‌ها پیش گفته بودند «‌لیس قریه ورای عبادان‌». به معنی‌ «آن‌ سوتر از شهر آبادان، هیچ آبادی دیگری نیست (آب و دریاست) و همین را منوچهری شاعر ایرانی عصر غزنوی سروده است که «نیست آن سوتر ز عبادان ‌دهی».

بعدها روشن شد که نام جزیره از این هم کهن‌تر و از دوره‌های پیش از اسلام بوده. گفته‌اند که نام اصلی آن «اوپادان» بوده است؛ مرکب از سه جزء اصلی «اَو» یعنی آب، «پاد» یعنی پاییدن و «الف و نون» به معنای جا و مکان است‌. روی هم یعنی محل پاییدن ‌یا نگهبانی از آب. سرانجام‌ در سال 1314 نام آبادان را برای جزیره انتخاب کردند که با نام کهن آن نیز همخوانی دارد‌ و بدینگونه بود که آبادانی تازه شکل گرفت.

(بخش‌هایی از مطلب برگرفته از مستند تاریخچه فوتبال آبادان)

‌پرویز دهداری در حالی که در تب ناشی از آنفلوآنزا می‌سوزد، نکات مهم را به کاپیتان تیمش مصطفی عرب گوشزد می‌کند. مقدماتی المپیک مونیخ – بهمن 1350

100008317