ای ایران حماسه‌ای از دل اشغال
سرود «ای ایران» هیچگاه به سرود ملی تبدیل نشد اما همواره نمادی از غرور ملی و حس همبستگی میان ایرانیان است
هفت صبح| زمانی که نام ایران می‌آید، هرکس زمزمه‌ای از کلام یا نوایی از موسیقی تنیده شده به نام ایران در خاطرش طنین‌انداز می‌شود. هرکس از ما، نام مام‌وطن را به نوایی می‌شناسد. به نوایی که برای هر فرد خاطره‌انگیزتر، حماسی‌تر، پر از حس غرور ملی و درنهایت آشناتر است. اما آشناترین نوایی که در اذهان همه ما می‌نشیند و غرور ملی‌مان را بزرگ می‌کند، «ای ایران» است.
تفاوتی ندارد در شرایط خاص، مثل امروز باشیم یا در روزهای پرشور. تفاوت ندارد در جنگ باشیم، صدای موشک و پدافند بالای سرمان بشنویم و خبرها از برخورد موشک‌ها به نقاط مختلف را خوانده باشیم. تفاوت ندارد حتی در روزگار دورتر پدران و مادران‌مان از تهاجم تانک‌های دشمن به خاک ایران ترسیده باشند یا مطمئن از تهاجمی که درنهایت به پیروزی می‌رسد با اطمینان به رزمندگان امیدوار باشند.
تفاوت ندارد آن روزی که ورزشکاران ما در میادین ورزشی بزرگ، پرچم سه رنگ‌مان را با پیروزی و غرور به اهتزاز درآورده باشند. هر کجا، در هر صحنه‌ای، هر لحظه‌ای، نام ایران جوششی درون ما ایجاد می‌کند. جوششی که از علقه به وطن و خاک می‌آید. آنچه ما از آن هویت می‌گیریم و خود را به آن می‌شناسیم؛ ایران
غروری که نسل‌ها را دربرگرفت
سرود «ای ایران»، ماندگار شده است، از روزگار دور، روزگاری که شاید دیگر هچ‌کدام از آنان که برای نخستین‌بار آن را در تالار دبستان نظامی یا بعدتر از میان امواج رادیو شنیدند، زنده نباشند. حالا دیگر خالقان این سرود نیز سالیان سال است که چهره در خاک کشیده‌اند. ما اما همچنان همان حسی را به وقت شنیدن این سرود داریم که نخستین‌بار مردان و زنانی از این سرزمین، به وقت پیچیدن موج رادیو به صدایی غرورآفرین رسیدند و صدای پرصلابتی برایشان خواند «ای ایران. ای مرز پرگهر. ای خاکت سرچشمه هنر. دور از تو اندیشه بدان. پاینده مانی تو جاودان»
سرودی از دل جنگ جهانی دوم تا امروز
«ای ایران» بی‌تردید یکی از ماندگارترین و محبوب‌ترین سرودهای میهنی ایران است. سرودی که در ۲۷ مهر ۱۳۲۳ در بحبوحه جنگ جهانی دوم و در شرایط اشغال ایران توسط نیروهای متفقین (بریتانیا، شوروی و آمریکا) خلق شد. این سرود هنوز هم با گذشت بیش از هشت دهه، به عنوان سرود ملی غیررسمی ایرانیان شناخته می‌شود. سرودی که حاصل نتیجه همکاری روح‌الله خالقی (آهنگساز)، حسین گل‌گلاب (شاعر) و غلامحسین بنان (خواننده) بود. داستان خلق این اثر، ریشه در احساسات میهن‌پرستانه و واکنش به شرایط دشوار اشغال ایران داشت. امروز نیز در هر زمان که نام میهن در ذهن‌مان پررنگ می‌شود، این سرود تمام آن چیزی است که از ایران می‌شناسیم و می‌خواهیم.
نخستین رگه‌های میهن‌پرستی
جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹-۱۹۴۵) با حمله آلمان نازی به لهستان در سپتامبر ۱۹۳۹ آغاز شد. ایران، با وجود اعلام بی‌طرفی، در شهریور ۱۳۲۰ توسط نیروهای متفقین اشغال شد. این اشغال به بهانه حضور کارشناسان آلمانی در ایران و نیاز متفقین به تأمین مسیر ترانزیت کمک‌های نظامی به شوروی (دالان پارسی) انجام گرفت. اشغال ایران به کمبود مواد غذایی، گرانی، ناامنی و احساس تحقیر ملی منجر شد، زیرا پرچم‌های بیگانه در پادگان‌های نظامی ایران به اهتزاز درآمده بود. در این شرایط، روحیه میهن‌پرستی و نیاز به تقویت هویت ملی در میان ایرانیان شدت گرفت.
خلقی برای ملی‌گرایی
روایت‌های متعددی درباره انگیزه خلق سرود «ای ایران» وجود دارد. روح‌الله خالقی در کتاب «سرگذشت موسیقی ایران» می‌نویسد: «این سرود تحت تأثیر اوضاع زمان ساخته شد، زمانی که ایران تحت اشغال نیروهای خارجی بود و جنگ جهانی دوم هنوز ادامه داشت». او و حسین گل‌گلاب قصد داشتند اثری خلق کنند که احساسات ملی را برانگیزد و برابر حضور بیگانگان، روحیه مقاومت و غرور ملی را تقویت کند.
روزی که پرچم بیگانه به اهتزاز درآمد
فکر اولیه شعر زمانی در ذهن حسین گل‌گلاب، استاد گیاه‌شناسی دانشگاه تهران، شکل گرفت که او شاهد اهتزاز پرچم متفقین در پادگان استرآباد (گرگان امروزی) بود. این صحنه برای او، به عنوان یک میهن‌پرست، تحقیرآمیز بود. همچنین، روایتی دیگر وجود دارد که، یک روز زمانی که گل‌گلاب از خیابان هدایت رد می‌شده است، متوجه حرکات دور از نزاکت بعضی از سربازان خارجی با مردم می‌شود. به انجمن موسیقی ملی در خیابان هدایت (محله ولی‌آباد) می‌رود و با ناراحتی این جریان را برای روح‌الله خالقی تعریف می‌کند. خالقی بسیار متأثر می‌شود. این موضوع انگیزه‌ای می‌شود تا خالقی آهنگی بسازد و گل‌گلاب شعرش را بنویسد.
از گوشه غمگین دشتی، تا حماسه
روح‌الله خالقی، موسیقی‌دان برجسته و عضو انجمن موسیقی ملی، آهنگ سرود را در دستگاه شور و گوشه دشتی ساخت. او با وجود اینکه دشتی، معمولا برای آثار غمگین به کار می‌رود، با مهارت خود فضایی حماسی و پرشور خلق کرد که حس غرور ملی را منتقل می‌کرد. خالقی در خاطراتش تأکید دارد که هدفش اثبات توانایی آهنگساز در ایجاد فضای حماسی حتی در مایه‌های غمگین بود.
شعری از دل زبان پارسی
حسین گل‌گلاب نیز شعر «ای ایران» را با واژگانی پارسی و بدون استفاده از کلمات بیگانه سرود. این ویژگی که در منابع متعدد به آن اشاره شده، به سرود هویتی کاملا ایرانی بخشید و آن را برای همه گروه‌های سنی قابل فهم و اجرا کرد. ابیاتی مانند «ای دشمن ار تو سنگ خاره‌ای، من آهنم / جان من فدای خاک پاک میهنم» نشان‌دهنده روحیه مقاومت و میهن‌دوستی است.
دبستان نظامی به نام ایران به شور آمد
سرود برای اولین‌بار در ۲۷ مهر ۱۳۲۳ در تالار دبستان نظامی (دانشکده افسری فعلی) در خیابان استانبول تهران با صدای غلامحسین بنان و به سرپرستی روح‌الله خالقی اجرا شد. استقبال از این اجرا چنان بود که به درخواست شنوندگان، سه بار تکرار شد. وزیر فرهنگ وقت، هیئت نوازندگان را به مرکز پخش صدا دعوت کرد تا سرود ضبط و هر روز از رادیو تهران پخش شود.
اولین ضربه به اشغالگران
این سرود در زمانی که روحیه ملی ایرانیان تحت فشار اشغال خارجی بود، به نمادی از مقاومت و هویت ملی تبدیل شد. به گفته خالقی، این سرود «اولین ضربه غیرمستقیم» به نیروهای اشغالگر بود که احساسات ملی را برانگیخت. اگرچه «ای ایران» هیچگاه سرود ملی رسمی ایران نبود، اما به دلیل محبوبیتش در میان مردم، به ویژه پس از انقلاب ۱۳۵۷ و استفاده در جنگ ایران و عراق به سرود ملی غیررسمی تبدیل شد. سال ۱۳۶۹، گلنوش خالقی، دختر روح‌الله خالقی، این سرود را برای ارکستر و آواز گروهی باز تنظیم کرد.
