زبان مستقل و دراماتیکی که هنوز شکوفا نشده
ما راویان بصری داستان هستیم
به گزارش هفت صبح کیارش وفائی | رضا مهدی‌زاده از طراحان صحنه‌ای است که در زمینه آموزش عالی به عنوان استاد و عضو هیات علمی دانشگاه هنر تهران و در جهان حرفه‌ای خود در مقام طراح صحنه تجربیات قابل توجه‌ای را کسب کرده است. وی طراحی صحنه بیش از صد و ده اثر در سالن‌های حرفه‌ای تهران از جمله نمایش‌های «باغ دلگشا»، «فاوست»، «سقراط»، «سهروردی»، «شوایک سرباز ساده‌دل»، «ریچارد»، «کُلنل»، «دایی وانیا»، «دن کامیلو»، «ترور»، «ترن»، «خسیس»، «رویای شب نیمه تابستان»، «گرگاس‌ها» و «پروین» و طراحی اُپراهای «فلوت سحرآمیز» و «هانسل و گرتل» را انجام داده است. در مدیوم سینما با فیلم‌های «محاکمه در خیابان»، «کارگر ساده نیازمندیم»، «زبان مادری»، «کیش و مات»، «صحنه زنی» و نیز در سریال‌های نمایش خانگی «عاشقانه»، «دل» و «گیسو» و «روزهای روشن» در سمت طراح صحنه و لباس حضور داشته است. مهدی‌زاده همچنین با حضور و اجرا در دوازده فستیوال بین‌المللی هنرهای نمایشی در خارج از ایران همچون «آرلکین» روسیه، «روهر» آلمان، «فتال لیسبون» پرتغال، «ساسپنس» انگلستان به تجربیات خود افزوده است. دریافت تندیس بهترین طراحی‌صحنه از سی و چهارمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر برای طراحی صحنه نمایش‌های «ترور» و «هیچکس نبود بیدارمان کند» و دریافت نشان استاد خورشیدی برای طراحی صحنه نمایش «شوایک سرباز ساده دل»، دریافت نشان طراح سال تئاتر ایران از نگاه کانون ملی منتقدان تئاتر ایران در سال‌های 1385 برای طراحی نمایش «بیداری در نورنبرگ» و سال 1395 برای طراحی نمایش‌های «دایی وانیا» و «سقراط» از جمله افتخارهای او به شمار می‌آید. همچنین حضور در هیات داوری و انتخاب مسابقه تئاتر ایران در شش دوره جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر را برعهده داشته است. با مهدی‌زاده از طراحی صحنه گفتیم. او از تعامل میان متن، کارگردانی و طراحی صحنه گفت؛ از نقشی که این هنر در انتقال پیام متن ایفا می‌کند. هنری که در کنار سایر ارکان تئاتر و سینما به درک بهتر و عمیق‌تر مخاطب از معنا و دنیای خلق شده در اثر کمک می‌کند. مهدی‌زاده به چالش‌های موجود بر سر راه طراحان صحنه اشاره می‌کند و می‌گوید فضای آکادمیک در ایران و حتی امکان تجربه در این هنر به واسطه محدودیت‌ها از شکل جهانی فاصله بسیاری دارد.
- طراحی‌صحنه در تئاتر ابزار کمکی و زبان مستقل دراماتیک است که جغرافیای صحنه را به محل جان گرفتن شخصیت‌ها تبدیل می‌کند؟
بله. طراحی‌صحنه در تئاتر، زبانی مستقل برای جان بخشیدن به شخصیت‌هاست، اما این زبان به تنهایی نمی‌تواند تاثیر کامل داشته باشد و به شدت به اجرا وابسته است. تعامل پویا میان بازیگران و عناصر صحنه، نورپردازی و صدا که با طراحی‌صحنه در ارتباط هستند، درنهایت تفسیر کارگردان از کل نمایش، همگی در شکل‌گیری معنای نهایی طراحی‌صحنه و تاثیر آن بر مخاطب نقش دارند. درواقع طراحی‌صحنه، زمینه را فراهم می‌کند اما بازیگران، نورپردازی، صدا، کارگردانی و حتی پیش‌زمینه و انتظار مخاطب هستند که به این زمینه جان داده و تاثیر آن را کامل می‌کنند. بنابراین بدون هماهنگی و تعامل این عناصر، طراحی صحنه تاثیرگذاری خود را از دست می‌دهد و به یک عنصر تزئینی بی‌اثر تبدیل می‌شود.
- اولین قدم طراحی صحنه در مواجهه با متن نمایشی چیست؟
برای طراحی صحنه موفق، نخستین گام تحلیل عمیق و دقیق متن نمایشی است. این فرآیند شامل چندین مرحله حیاتی است. مطالعه دقیق و چندباره متن که درک کلی از داستان، شخصیت‌ها، موضوعات و کلیت اثر ارائه می‌دهد. مطالعات بعدی نیز باید با تمرکز بر جزئیات، لایه‌های پنهان و پیچیدگی‌های متن انجام شود. سپس تحلیل‌ساختاری و محتوایی متن مثل روایت و خط داستانی، شخصیت‌پردازی، مضامین و ساختار نمایشی آغاز می‌شود. شناسایی دقیق مکان‌ها و فضاهای مورد نیاز برای اجرا، از اهمیت بالایی برخوردار است. این شامل تشخیص فضاهای فیزیکی مانند (خانه، خیابان یا محیط‌های خاص) و فضاهای نمادین مانند (دنیای رویا یا فضای ذهنی شخصیت‌ها) می‌شود. علاوه بر این توجه به نشانه‌ها، نمادها، استعاره‌ها و ارجاعات ضمنی در متن ضروری است. این عناصر می‌توانند الهام‌بخش و راهنمای مفیدی برای خلق تصویری دقیق و تاثیرگذار از صحنه باشند. همکاری و تبادل نظر با کارگردان در این مرحله، حیاتی است. درک دیدگاه کارگردان نسبت به متن و سبک اجرایی مدنظر وی به ایجاد زبان مشترک برای طراحی‌صحنه کمک شایانی می‌کند. درنهایت مستندسازی دقیق از طریق یادداشت‌برداری، طرح‌های اولیه و ترسیم ایده‌ها به شکل نمودارهای مفهومی به سازماندهی و هدایت مراحل بعدی طراحی‌صحنه کمک می‌کند. این فرایند، پایه و اساس یک طراحی صحنه قوی و موثر را بنا می‌نهد که می‌تواند به طور قابل توجهی در انتقال پیام و ارتقای کیفیت نمایش موثر باشد.
- جهان شخصی و تجربه‌های زیسته چه تاثیری بر طراحی صحنه دارد؟
طراحان‌صحنه هم مانند سایر هنرمندان از تجربیات شخصی و جهان‌بینی‌شان برای غنی‌تر کردن ایده‌های خود استفاده می‌کنند. تجربیات شخصی می‌توانند عمق و اصالت به طرح و ایده‌ها ببخشند. زمانی که طراح‌صحنه از خاطرات، احساسات و دیدگاه‌های خود الهام می‌گیرد، طراحی‌ها معمولا ملموس‌تر و تاثیرگذارتر می‌شوند.
- می‌توان گفت طراحی‌صحنه ترجمه بصری‌ای از جهان متن است که در بازتاب تاثیرگذاری اثر به مخاطب نقش ویژه بازی می‌کند؟
بله. متن نمایش جهانی از کلمات، گفت‌وگوها و توصیفات است که با طراحی صحنه جهان مفهومی آن به شکلی ملموس و بصری به مخاطب ارائه می‌شود. طراح با انتخاب هوشمندانه عناصر بصری به مخاطب این امکان را می‌دهد دنیای نمایش را ببیند و لمس کند و درک عمیق‌تر و تجربه غنی‌تری پیدا کند. برای مثال در صحنه‌ای که «مکبث» برای اولین‌بار با سه جادوگر روبه‌‌رو می‌شود، طراحی صحنه می‌تواند با ایجاد فضایی وهم‌آلود تماشاگر را برای روبه‌رویی با نیروهای ماوراءالطبیعه آماده و مخاطب را در فضای عاطفی و روانی داستان غرق کند. می‌توان گفت طراحی صحنه یک زبان بصری است و ارتباط غیرکلامی با مخاطب برقرار می‌کند.
- چطور در طراحی صحنه مرز بین زیبایی‌شناسی و کارکردهای نمایشی را به مرز تعادل می‌رسانید؟
بهتر است که قابلیت‌های زیبایی‌شناسانه و کارکردهای اجرایی در تعادل باشند؛ این به معنای خلق فضایی جذاب و در عین حال کارآمد برای پیشبرد داستان، شخصیت‌پردازی و انتقال مفاهیم است. برای رسیدن به این هدف باید نمایشنامه را به خوبی درک کرد و با کارگردان و تیم طراحی همکاری نزدیکی داشت. اما لزوما پرداختن به کارکرد به معنای نفی زیباشناسی نیست. تعیین اولویت‌بندی بین پرداختن به منظر و عناصر زیبایی‌شناسانه و یا عناصر کاربردی در سیاست‌گذاری اجرا و طراحی ضروری است. طراحی باید کاربردی و مناسب برای بازیگران باشد. آزمون و خطا و ارزیابی طراحی پس از ساختن آن نیز بسیار مهم است. سادگی در طراحی از شلوغی و سردرگمی جلوگیری کرده و تمرکز مخاطب را روی داستان حفظ می‌کند.
- طراح صحنه تا چه اندازه می‌تواند خود را به عنوان یکی از راویان اصلی در اثر شریک بداند؟
طراح صحنه، راوی بصری نمایش است نه راوی کلامی. طراح می‌تواند به طور غیرمستقیم شخصیت‌ها را معرفی کند، داستان را پیش ببرد و معانی عمیق‌تر را با استفاده از نمادها منتقل نماید. این‌ها همه ابزارهای روایت بصری هستند که طراح صحنه را شریکی فعال در روایت می‌کند اما مستقیما راوی نیست.
- اگر در شرایطی برای طراحی صحنه محدودیت فضا یا بودجه داشته باشید چه راهکاری برای حفظ زیبایی‌شناسی و البته ساختن جهان متن مورد استفاده قرار می‌دهید؟
در شرایط محدودیت فضا و بودجه برای طراحی صحنه، حفظ زیبایی‌شناسی و ساختن جهان متن با همکاری نزدیک طراح، کارگردان و بازیگران به دست می‌آید. ابتدا تمرکز بر ایده محوری متن و انتخاب یک ایده طراحانه موثر، ساده و هدفمند، ضروری است. با چیدمان چندمنظوره وسایل و تغییر صحنه با حداقل امکانات، ضمن بهره‌گیری از نورپردازی و رنگ‌بندی هوشمندانه برای ایجاد فضا و تغییر حس و حال، می‌توان فضای موجود را به صورت خلاقانه مورد استفاده قرار داد. همکاری نزدیک با کارگردان در این مرحله اهمیت دارد؛ چرا که باید درک درستی از دیدگاه کارگردان نسبت به داستان و چگونگی روایت آن داشته باشیم. این همکاری منجر به یافتن راه‌حل‌های خلاقانه و کم‌هزینه می‌شود که منطبق با نیازهای داستان است. از سوی دیگر، با بازیگران نیز باید تعامل داشت تا فضای طراحی شده، در خدمت اجرای آن‌ها قرار گیرد و به آن‌ها در تجسم شخصیت‌ها و برقراری ارتباط به مخاطب کمک کند. در واقع، در این شرایط هنر طراحی‌صحنه به معنای همکاری هنرمندانه طراح، کارگردان و بازیگر است تا با تکیه بر خلاقیت و نوآوری، جهانی جذاب و تاثیرگذار را خلق کنند.
- حضور طراحان صحنه و عنوان طراحی صحنه در ایران را در مقایسه با این عنوان در تئاتر جهان چگونه ارزیابی می‌کنید؟
طراحی صحنه در ایران با وجود استعداد و خلاقیت طراحان، با چالش‌های اساسی روبه‌روست که مانع شکوفایی کامل این هنر نمی‌شود. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، کمبود کارگاه‌های تخصصی و امکانات فنی برای تحقق ایده‌های خلاقانه است. نبود دسترسی به تجهیزات و انجام آزمون و خطا، محدودیت‌های جدی برای طراحان ایجاد کرده و آن‌ها را مجبور به استفاده از روش‌های تجربه شده و کم‌کیفیت می‌کند. علاوه بر این پراکندگی نیروهای انسانی دارای مهارت‌های حرفه‌ای مرتبط، مثل ساخت و ساز، کار با چوب، فلز و مواد جدید باعث می‌شود که بسیاری از ایده‌های نوآورانه و پیچیده در مرحله اجرا با مشکل مواجه شوند. در کنار این مسئله، فقدان سالن‌های تئاتر مجهز به ماشینری پیشرفته و سیستم‌های مدرن باعث محدودیت در اجرای ایده‌های پیچیده و استفاده از تکنولوژی‌های نوین در طراحی صحنه می‌شود. سالن‌های تئاتر با طراحی ماشینری مناسب، امکانات لازم برای حرکت صحنه، سیستم‌های صوتی و تصویری پیشرفته و دیگر ابزارهای تکنولوژیکی را فراهم می‌کنند که برای تحقق بسیاری از ایده‌های خلاقانه ضروری است. در نتیجه، کمبود این امکانات و مهارت‌ها، باعث می‌شود که طراحی‌صحنه در ایران با وجود پتانسیل بالای طراحان از رسیدن به سطح کیفی مطلوب در مقایسه با تئاتر جهان باز بماند. بنابراین سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، ایجاد کارگاه‌های تخصصی و آموزش‌های حرفه‌ای و ساخت سالن‌های تئاتر مجهز به ماشینری پیشرفته، برای شکوفایی استعداد طراحان صحنه در ایران امری ضروری است.
- این مسئله به آموزش در دانشگاه‌ها و بروز توانایی‌ها در خروجی دانشجویان این حوزه مرتبط است؟ هوش مصنوعی تا چه اندازه می‌تواند نقش تاثیرگذاری داشته باشد؟
آموزش‌های دانشگاهی در طراحی صحنه ایران نیازمند به‌روزرسانی و هم‌گامی با تکنولوژی‌های نوین و نیازهای بازار کار است. این آموزش‌ها باید شامل برنامه‌های درسی جامع، کارگاه‌های عملی، همکاری با متخصصان و تقویت مهارت‌های حرفه‌ای باشد. هوش‌مصنوعی می‌تواند نقش مهمی در آینده طراحی صحنه ایفا کند. AI می‌تواند در ایده‌پردازی و طراحی کانسپت، بهینه‌سازی نورپردازی و جلوه‌های ویژه، پیش‌بینی و شبیه‌سازی و تسهیل فرآیند تولید به طراحان کمک کند. سرمایه‌گذاری در آموزش، تحقیق و توسعه و ایجاد زیرساخت‌های مناسب به ارتقای سطح طراحی‌صحنه و شکوفایی استعدادها کمک می‌کند.
- به عنوان یک استاد برای فهم و شناخت بهتر جهان طراحی صحنه برای دانشجویان چه چیزهایی در نظر گرفته‌اید؟
درک عمیق جهان طراحی صحنه فراتر از آموزش‌های آکادمیک صرف است و نیازمند همراهی میان استاد و شاگرد، شبیه نظام سنتی استاد شاگردی است. این نظام، فراتر از انتقال صرف اطلاعات بر ایجاد علاقه‌مندی، همراهی، هدایت و ارتباط شخصی استوار است. استاد نه تنها دانش و مهارت خود را به شاگرد منتقل می‌کند، بلکه به او کمک می‌کند تا استعداد و خلاقیت فردی خود را کشف کرده و آن را پرورش دهد. ایجاد فضای مناسب برای پرسش و پاسخ، بحث و مناقشه و همکاری گروهی نقش مهمی در این فرآیند دارد. در این نظام، استاد عنوان راهنما و مشوق را دارد و شاگرد را در مسیر کشف خود هدایت می‌کند. در کنار آموزش‌های آکادمیک مذکور، این ارتباط عمیق است که باعث شکل‌گیری نگرش آگاهانه در دانشجویان شده و آن‌ها را برای پیشروی در زمینه طراحی صحنه توانمند می‌سازد. به عبارتی دیگر، آموزش موفق در این حوزه هم نیازمند ارائه محتوای علمی جامع و نیز نیازمند راهنمایی استاد برای ایجاد علاقه و انگیزه در شاگرد است.
- طراحان صحنه در تئاتر که مسیر کشف را طی می‌کنند باید چه نکاتی را مدنظر قرار بدهند؟
طراح صحنه باید متن نمایشنامه را عمیقا درک کند. تحقیق جامعی انجام دهد و با عوامل نمایشی همکاری نزدیک داشته باشد. آزمایش، نوآوری و توجه به جنبه‌های فنی و محدودیت‌ها ضروری است. مستندسازی و استفاده از بازخورد برای بهبود طراحی اهمیت دارد. اعتماد به نفس و پذیرش اشتباه در این مسیر کشف، کلیدی
