اسرار زیر زمینی هارونیه | از راه فرار زیرزمینی تا محلی برای عبادت

هفت صبح، مهسا کسنوی| اگر از مشهد به سمت آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی حرکت کنید، کمتر از یک کیلومتری این آرامگاه چشمتان به بنایی خواهد خورد که به بقعه یا گنبد هارونیه مشهور است. بنایی افراشته نرسیده به ارگ توس که قدیمی‌ترین بنای کشف شده از شهر توس و مربوط به دوره ایلخانیان است.این بنا به دست شخصی به نام هاروَن در قرن 8 هجری، برای یادبود امام محمد غزالی ساخته شده است که بسیاری به اشتباه آن را به هارون‌الرشید نسبت می‌دهند.

راهنمایی نیست!

بنای تاریخی گنبد هارونیه را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد. شهر تابران، محیط بیرونی که شامل سنگ قبرهای تاریخی و بنای یادبود امام محمد غزالی است و خود بقعه هارونیه.بعد از خریدن بلیت، وقتی وارد این بنای تاریخی شوید، مخروبه‌ای شبیه شهری قدیمی، سر از زیر خاک برآورده‌ است. اما دریغ از راهنمایی که بخواهد گذشته این بنا را برایتان به تصویر بکشد.

فقط یک تابلوی راهنما وجود دارد که مشخص می‌کند؛ این بنا نامش شهر« تابران» است و مربوط به دوره سلجوقی است.وضعیت «گنبد هارونیه» نیز بهتر از شهر تابران نیست. در کنار این بنای تاریخی، یک راهنمای صوتی گذاشته شده که البته کار نمی‌کند. اگر شما هم مثل بسیاری از گردشگران، اردیبهشت ماه به این مکان تاریخی بیایید، راهنمایی برای توضیح وجود ندارد. زیرا؛ طبق صحبت‌ِ نگهبانان و غرفه‌داران، راهنما فقط برای ایام نوروز برای این مکان تاریخی در نظر گرفته‌ شده ‌است.

گردشگران گوگلی

چند گردشگر در محیط گنبد هارونیه، سرگردانند. بعضی از آنها خودشان در مسیر آرامگاه فردوسی این بنای تاریخی را یافته‌اند و برخی دیگر را راننده تاکسی‌ها به اینجا آورده‌اند. اما پاسخ هر دو گروه به این سوال که از کجا اینجا را پیدا کردید؟ هتل به شما معرفی کرد یا راهنمای گردشگری؟ یکی است.می‌گویند:« خودمان از طریق گوگل اینجا را پیدا کردیم.»

شهر تابران

با وجود نبود راهنما یکی از غرفه‌داران می‌گوید، اینجا را مثل کف دستش می‌شناسد و همه اطلاعات را از خانم راهنما آموخته‌ است. او در مورد شهر تابران توضیح می‌دهد.شهر تابران توس، در زمان حمله مغولان به ایران کاملا نابود شده است و فقط بقایای بسیار کمی از آن مانده است. این شهر در سال 1379 کشف شد. در ابتدا شایعه‌‌ای وجود داشت که این شهر آدم کوچک‌ها بوده است. اما بعد مشخص شد که در حقیقت مسجد و مدرسه‌ای بوده که امام محمد غزالی، به آنجا رفت و آمد داشته است و هم‌اکنون بخشی از آن به شکل سایت باستان‌شناسی، قابل بازدید است.

بقعه هارونیه

در مورد گنبد یا بقعه هارونیه، شایعات زیادی وجود دارد. بسیاری آن را زندان هارون الرشید می‌دانند که امام رضا(ع) در آن زندانی بوده و برخی می‌گویند در زیرزمین این بنا سر 40 سید را بریدند و خاک کردند. اما طبیعتا هیچ‌کدام از این شایعات واقعیت ندارد. شخصی به نام هاروَن در قرن 8 هجری، برای احترام به امام محمد غزالی، این بنا را ساخته است. تا قبل از دهه 40 ارزش این بنا درک نشده بود و از این بنا به عنوان کاهدان استفاده می‌شد. اما در دوره پهلوی دوم، بقعه هارونیه توسط استاد هوشنگ سیحون، مرمت و بازسازی شد. 

مکانی مناسب برای زمستان و تابستان 

در روبه‌روی بقعه هارونیه، سنگ قبر سیاه‌رنگی به یادبود امام محمد غزالی گذاشته شده اما محل دفن این دانشمند بزرگ در زادگاهش، یک‌کیلومتر بالاتر و در ارگ توس است.از بیرون بنای بقعه‌ هارونیه که به داخل وارد می‌شوید، خنکی هوا را به طور محسوس، احساس خواهید کرد. این بنا طوری ساخته شده که دمای درون از بیرون کمتر باشد. برای گرم‌کردن داخل بنا، در زمستان نیز پشت پنجره‌ها آتش روشن می‌کردند و از این طریق هوا را گرم می‌کردند و دود حاصل از آتش از پنجره‌ روی گنبد خارج می‌شده‌ است. 

 از راه فرار زیرزمینی تا محلی برای عبادت

این بنا 4 طبقه دارد. زیرزمین که دارای 3 راهروی 12 متری بوده و به عنوان سرداب استفاده می‌شده است. از این زیر زمین راه مخفی به سمت ارگ توس وجود داشته تا در شرایط اضطراری بتوان از این بنا به ارگ توس، از طریق درشکه فرار کرد. 

 متاسفانه تا چند وقت پیش، در باور مردم  این بنا زندان امام رضا بوده، بنابراین خاکش را به تبرک می‌بردند یا درآن پول ریخته و دخیل می‌بستند. بنابراین، دسترسی به زیرزمین بسته شده‌ است. طبقه اول به عنوان سالن اجتماعات و سخنرانی استفاده می‌شده ‌است. طبقه دوم با داشتن محراب و گچ‌بری‌های مربعی زیبا که به دلیل تقارن در ایران، نمونه است، محلی برای عبادت، خواندن نماز و آموزش بوده است. 

گچ‌بری‌‌های مربعی این قسمت، بسیار مستحکم بوده و در طول این سال‌ها ریزش نداشته و فقط رنگ عوض کرده‌ است. طبقه سوم، به صورت حجره حجره و جای بزرگان بوده ‌است. طبقه چهارم، همان گنبد است که از دولایه برای جلوگیری از ریزش باران و پخش بیشتر صدا، در هنگام سخنرانی تشکیل شده‌است. 

 محوطه خارجی، سنگ قبرهای 900 ساله

 بخش بیرونی این بقعه را سنگ قبرهایی تشکیل می‌دهند که بین 400 تا 900 سال( بیشتر از سن بنا و شهر تابران) قدمت دارند و در حوالی شهر تابران کشف شده‌اند. ویژگی مشترک این سنگ قبرها، وجود گل لوتوس یا نیلوفر آبی، روی آن است که ریشه در فرهنگ ایرانیان باستان دارد. این گل را در قدیم به این دلیل روی سنگ قبر، قرار می‌دادند تا با باریدن باران، به آبشخوری برای پرندگان تبدیل شود.

سنگ قبرها، تفاوت‌های بسیاری هم دارند، برخی بزرگتر و برخی کوچک‌ترند که این نشانه‌ای از درجه و مقام شخص فوت‌شده است. همچنین سنگ قبرهای آقایان از کنار مشبک بوده ولی سنگ قبر زنان ساده است. قدیمی‌ترین سنگ قبر، که تاریخ روی آن حک شده‌است مربوط به 563  هجری قمری، دارای طرح‌های اسلیمی و با توجه به مستندات مربوط به یک زن است. 
 

بقیه مواردی که در محوطه خارجی و در کنار سنگ قبرها، دیده می‌شوند. شامل آسیاب حیوانی، تنور، هاون سنگی بزرگ و یک سنگ‌نگاره از خان سوم، هفت خان رستم است که به 700 تا 800 سال پیش می‌رسد.