شاه‌نقش‌هایی که حاتمی بر پرده نقش زد| مروری‌بر ۹نقشآفرینی ویژه بازیگران مطرح سینما در آثار به یادگارمانده از زنده‌یاد علی حاتمی
کارگردانی که بدون فیلمنامه سر صحنه می‌رفت اما گویی در بازی گرفتن از ستاره‌هایش، جادو می‌کرد
هفت صبح| همین الان کمی از صفحه فاصله بگیرید و یک بار به این 9قاب خوب دقت کنید؛ شک نکنید که در میان این چهره‌ها، حداقل یک شمایل، چنان برایتان آشنا می‌نماید که گویی یکی از بستگان است و سال‌ها پیش، خاطره‌ای با او داشته‌اید. این حس شاید برای فیلم‌بازها و حرفه‌ای‌ترها در مواجهه با بیش از یک قاب در این ترکیب، تجربه شود اما پیش‌فرضمان این است که در میان معمولی‌ترین مخاطبان سینمای ایران هم، حداقل یک شمایل آشنا در این ترکیب هست.
مگر می‌شود ایرانی باشیم و جایی، روزی، لحظه‌ای و آنی، در معرض «سینمای حاتمی» قرار نگرفته باشیم. زنده‌یاد علی حاتمی، از این منظر یکی از شایسته‌ترین‌ها برای پرچم‌داری مفهومی به‌نام «سینمای ملی» است. آنچه در این بخش از پرونده و همزمان با زادروز این هنرمند تاریخ‌ساز، به مرور گذاشته‌ایم، بازخوانی 9شاه‌نقش در فهرست شخصیت‌هایی است که این کارگردان در مقابل دوربین خود به آنها جان بخشید و کنش‌ها و گفته‌هایشان را تبدیل به بخشی از فرهنگ جمعی ما ایرانیان کرد.
قابل‌تامل اینکه این شخصیت‌ها که سهم ویژه‌ای در بالیدن نسلی از درخشان‌ترین ستاره‌های آسمان بازیگری در سینمای ایران داشته‌اند، به هیچ نسخه مکتوبی متکی نبوده‌اند و ریشه در هیچ فیلمنامه حاضر و آماده‌ای نداشته‌اند! علی حاتمی، اساسا «نوشتن» برای فیلمسازی را وقت تلف کردن می‌دانست و همه آثارش را بدون فیلمنامه و با دیالوگ‌هایی که در لحظه می‌نوشت، خلق کرده است؛ همین پرونده را بخوانید، تا بدانید چرا معتقدیم او چیزی شبیه معجزه را در فیلم‌سازی‌اش رقم می‌زد.
ستارخان/ 1351/ نقشی که علی نصیریان در «ستارخان» ایفا کرد
مربوط به چه فیلمی بود؟
فیلم سینمایی «ستارخان» را علی حاتمی در سال 51 و در حالی‌که تنها 28سال سن داشت، کارگردانی کرد. او پیش‌تر فیلم‌هایی موزیکال و داستان‌گو را کارگردانی کرده بود اما «ستارخان» را می‌توان اولین مواجهه جدی حاتمی با واقعیت‌های تاریخی دانست.
از کاراکترش چه می‌دانیم؟
ستارخان شخصیتی برخاسته از دل تاریخ است اما آنچه علی حاتمی در فیلم خود به تصویر درآورد و علی نصیریان به آن جان بخشید، از فیلتر نگاه شخصی این فیلمساز عبور کرده بود و حاصلش چنان منتقدانی داشت که کار به توقیف فیلم کشید!
همکاری دیگری هم با حاتمی داشت؟
نصیریان فعالیت حرفه‌ای خود در بازیگری سینما را با داریوش مهرجویی و فیلم «گاو» آغاز کرد اما به‌فاصله سه سال بعد اولین همکاری‌اش با زنده‌یاد حاتمی در «ستارخان» رقم خورد و این آغاز همکاری‌های درخشان بعدی در آثاری همچون «کمال‌الملک» و «هزاردستان» شد.
کدام دیالوگش ماندگار شد؟
حیدرخان عمواوغلی با بازی عزت‌الله انتظامی، خطاب به ستارخان می‌گوید: «به‌زودی یه انقلاب جهانی شکل می‌گیره. من دارم شعله‌های اون آتیش رو می‌بینیم» ستارخان اما در حالی که به قلیون کشیدن خود ادامه می‌دهد، می‌گوید: «من فقط یه آتیش می‌بینم، اونم آتیش قلیونه که اگه بهش پک نزنم، خاکستر می‌شه، عینهو جنگ ما!»
مجید/ 1356/ نقشی که بهروز وثوقی در «سوته‌دلان» ایفا کرد
مربوط به چه فیلمی بود؟
حواشی «ستارخان» باردیگر علی حاتمی را از پرداختن مستقیم به مصادیق تاریخی برحذر داشت و او در فیلم بعدی سراغ داستان خانواده‌ای تهرانی رفت و روابط متفاوت دو برادر را به تصویر درآورد. «سوته‌دلان» به‌واسطه دیالوگ‌های گوش‌نوازش همچنان یکی از درخشان‌ترین آثار در کارنامه علی حاتمی محسوب می‌شود.
از کاراکترش چه می‌دانیم؟
«مجید دوکله» صدایش می‌کنند. جوانی که عقل نارسی دارد و به همین دلیل تحت مراقبت‌های افراطی برادر بزرگ‌تر قرار گرفته است. بهروز وثوقی در یکی از تحسین‌برانگیزترین نقش‌آفرینی‌های کارنامه‌اش، به این کاراکتر جان بخشید و بخشی از دیالوگ‌های جذاب او با صدای پرنفوذ منوچهر اسماعیلی، در ذهن سینمادوستان حک شده است.
همکاری دیگری هم با حاتمی داشت؟
فیلم «سوته‌دلان» که در سال 56 و یک سال قبل از انقلاب به تولید رسید، یکی از آخرین تجربه‌های رسمی بازیگری بهروز وثوقی در سینمای ایران بود و او بعدتر فرصت همکاری مجدد با علی حاتمی را هم به‌دست نیاورد.
کدام دیالوگش ماندگار شد؟
این تنها یکی از چندین دیالوگ ماندگار مجید است: «خوش به سعادتتون که می‌رین روضه، جاتون وسط بهشته، ما که دنیامون شده آخرت یزید. کیه ما رو ببره روضه؟ آقا مجید تو رو چه به روضه؟ روضه خودتی، گریه‌کن نداری وگرنه خودت مصیبتی، دلت کربلاست!»
حسینقلی خان/ 1361/ نقشی که عزت‌الله انتظامی در «حاجی‌واشنگتن» ایفا کرد
مربوط به چه فیلمی بود؟
علی حاتمی که در سال‌های اول پس از انقلاب، روی پروژه تلویزیونی‌اش متمرکز بود، در فاصله وقفه‌ای که در تولید آن پروژه ایجاد شد، اولین فیلم سینمایی خود در دوران جدید را کلید زد. «حاجی واشنگتن» که سوژه‌ای جسورانه داشت، تبدیل به یکی از پرحاشیه‌ترین فیلم‌های این فیلمساز شد.
از کاراکترش چه می‌دانیم؟
حاج حسینقلی‌خان نوری صدرالسلطنه نام کاراکتر اصلی «حاجی‌واشنگتن» است که در سال ۱۳۰۶ هجری‌قمری از سوی ناصرالدین‌شاه با سِمت نخستین ایلچی (سفیر) ایران در ایالات‌متحده آمریکا راهی آن دیار می‌شود. عزت‌الله انتظامی با هدایت علی حاتمی و به‌پشتوانه دیالوگ‌های ماندگار او، این شخصیت را در تاریخ سینمای ایران ماندگار کرد.
همکاری دیگری هم با حاتمی داشت؟
انتظامی پیش‌تر و در فیلم «ستارخان» همکاری با علی حاتمی را تجربه کرده بود و بعد از درخشش در «حاجی‌واشنگتن» تبدیل به بازیگر محبوب حاتمی شد و همکاری‌های آنها در «کمال‌الملک» و «هزاردستان» ادامه پیدا کرد.
کدام دیالوگش ماندگار شد؟
«فکر و ذکرمان شد کسب آبرو، چه آبرویی، مملکت‌رو تعطیل کنید، دارالایتام دایر کنید، درست‌تره. مردم نان شب ندارند، شراب از فرانسه می‌آید، قحطی است، دوا نیست، مرض بیداد می‌کند، نفوس حق‌النفس می‌دهند، باران رحمت از دولتی سرقبله عالم است و سیل و زلزله از معصیت مردم. میرغضب بیشتر داریم تا سلمانی...»
کمال‌الملک/ 1362/ نقشی که جمشید مشایخی در «کمال‌الملک» ایفا کرد
مربوط به چه فیلمی بود؟
تنها یک سال بعد از تجربه ساخت «حاجی‌واشنگتن» و حواشی مرتبط با آن، علی حاتمی، برگ دیگری از تاریخ را سوژه فیلمسازی خود قرار داد و این‌بار روایتی ماندگار از هنرمندی تاریخ‌ساز به نام کمال‌الملک را روانه پرده سینماها کرد.
از کاراکترش چه می‌دانیم؟
فیلم کمال‌الملک روایتی از زندگی این نقاش بزرگ و سرشناس ایرانی را نقل می‌کند؛ از زمان جوانی که از یک هنرکده انتخاب و وارد دربار ناصرالدین‌شاه می‌شود تا زمان پادشاهی رضاخان. کمال‌الملک در این فاصله طولانی شاهد حوادث تاریخی فراوانی در مملکت است و دیدگاهش در مورد بسیاری از مسائل دستخوش تغییر می‌شود.
همکاری دیگری هم با حاتمی داشت؟
زنده‌یاد جمشید مشایخی پیش‌تر در «سوته‌دلان» سابقه همکاری با علی حاتمی را داشت و بعدتر هم علاوه‌بر همکاری درخشانی که در «کمال‌الملک» رقم زده شد، در سریال ماندگار «هزاردستان» در ترکیب طلایی هنرمندان این تیم حضور پیدا کرد.
کدام دیالوگش ماندگار شد؟
کمال‌المک در مواجهه با غضب شاه؛ «ممالک دیگر صدها مثل من دارند، یکی را از دیگری بالاتر قدر دادند. شما با این یکی چه کردید و چه می‌کنید با من که برای این درب‌خانه بی‌آبرو، ذره‌ای آبرو آوردم. مرده‌شور این سلطنت پیزوری‌تان را ببرد که من سلیمانم در دام شما مورچگان!»
شعبون استخونی/ 1366/ نقشی که محمدعلی کشاورز در «هزاردستان» ایفا کرد
مربوط به چه فیلمی بود؟
در کارنامه زنده‌یاد حاتمی سریال «هزاردستان» و نسخه سینمایی آن یعنی «کمیته مجازات»، جایگاهی ویژه دارند. سریال بی‌شک یکی از ماندگارترین تولیدات نمایشی در قاب تلویزیون است و پس از گذشت سال‌ها همچنان بازپخش آن می‌تواند مخاطبان بسیاری را با خود همراه کند.
از کاراکترش چه می‌دانیم؟
شعبون استخوانی، برخلاف آنچه شاید گروهی از مخاطبان فکر می‌کنند، همان شعبان جعفری یا شعبان بی‌مخ نیست. به‌تعبیری علی حاتمی شاید در خلق این کاراکتر، اقتباسی از آن کاراکتر تاریخی کرده باشد، اما آنچه در هزاردستان، با هنرنمایی محمدعلی کشاورز خلق شد، هیچ مابه‌ازای تاریخی ندارد.
همکاری دیگری هم با حاتمی داشت؟
کشاورز اولین بار در فیلم سینمایی «کمال‌الملک» با علی حاتمی همکاری داشت و بعدتر تبدیل به بازیگر ثابت آثار او شد. حضور درخشان او در فیلم سینمایی «مادر» فراموش‌نشدنی است. «جعفرخان از فرنگ برگشته» و «دل‌شدگان» از دیگر همکاری‌های آن‌هاست.
کدام دیالوگش ماندگار شد؟
بیش از دیالوگ، باید بگوییم خنده‌های خاص و احمقانه شعبون استخوانی، در حافظه‌ها ماندگار شده است. این کاراکتر، یکی از کم‌دیالوگ‌ترین شخصیت‌هایی است که علی حاتمی خلق کرده و دلیل آن هم، همین توصیفی است که کشاورز در این نقش داشته است: «شعبان بی‌مخ اصلا مغز نداشت و فقط زور زیاد داشت.»
مفتش شش انگشتی/1366/ نقشی که داوود رشیدی در «هزاردستان» ایفا کرد
مربوط به چه فیلمی بود؟
«کمیته مجازات» عنوان فیلم سینمایی است که با تدوین واروژ کریم‌مسیحی، به‌عنوان خلاصه‌ای از سریال «هزاردستان» روی پرده رفت. این مجموعه که دریچه آشنایی طیف گسترده‌تری از مخاطبان با دنیای علی حاتمی محسوب می‌شود، جایگاهی بی‌بدیل در کارنامه این فیلمساز دارد.
از کاراکترش چه می‌دانیم؟
مفتش شش‌انگشتی با بازی زنده‌یاد داوود رشیدی مانند دیگر شخصیت‌های خلق شده در آثار تاریخی علی حاتمی، هم با تاریخ نسبت دارد و هم ندارد! خود حاتمی این کاراکتر را عصاره و ملغمه‌ای از چند شخصیت تاریخی معرفی کرده است.
همکاری دیگری هم با حاتمی داشت؟
رشیدی هم از بازیگران محبوب علی حاتمی بود و در فیلم سینمایی «کمال‌المک» هم ایفای نقش کرده بود. «طهران روزگار نو» هم نسخه سینمایی دیگری از «هزاردستان» است که در کارنامه این بازیگر ثبت شده است.
کدام دیالوگش ماندگار شد؟
مفتش در رستورانی ماجرای ازدواج پدرومادرش در خانه یک خیاط مصری و خیانت مادرش را روایت می‌کند. او از روزی می‌گوید که زن حسود خیاط مصری، پدرش را از خانه بیرون می‌کند تا در خیابان بخوابد و مردم به فرض اینکه مرده است، برایش پول می‌ریختند؛ «ولی پدرم نمرده بود، می‌شه گفت بعد از یه عمر بیکاری بالاخره شغلی پیدا کرده بود؛ آقام شد گدای محله!»
مادر/ 1368/ نقشی که رقیه چهره‌آزاد در «مادر» ایفا کرد
مربوط به چه فیلمی بود؟
برخلاف دیگر یادگارهای زنده‌یاد حاتمی در سینما، «مادر» شرایط قابل‌قبولی در گیشه داشت. فیلم از ۱۰ مرداد ۱۳۶۹ روی پرده رفت و عملکرد خوبی داشت؛ به طوری که با جذب بیش از یک‌میلیون و ۶۷۶هزار مخاطب در رتبه هفتم پرمخاطب‌ترین فیلم‌های سال قرار گرفت.
از کاراکترش چه می‌دانیم؟
شخصیت محوری فیلم «مادر» همان‌طور که از نام فیلم برمی‌آید، مادری به نام ترنجبین بانو است که حالا فرزندانش دور هم جمع شده‌اند تا روزهای آخر زندگی‌اش را در جمع آنها سپری کند. رقیه چهره‌آزاد برای ایفای این نقش، سیمرغ بلورین فجر را از آن خود کرد.
همکاری دیگری هم با حاتمی داشت؟
چهره‌آزاد از دهه 20 بازیگری در سینما را آغاز کرده بود و در سال 56 و با فیلم «سوته‌دلان» بود که اولین همکاری مشترک با علی حاتمی را تجربه کرد، همکاری که بعدتر در «دل‌شدگان» هم تکرار شد.
کدام دیالوگش ماندگار شد؟
«سر شام گریه نکنین، غذا رو به مردم زهر نکنین. سماور بزرگ و استکان نعلبکی هم به قدر کفایت داریم، راه نیفتین دوره در و همسایه پی ظرف و ظروف. آبروداری کنین بچه‌ها، نه با اسراف. سفره از صفای میزبان خرم می‌شه نه از مرصع‌پلو. حرمت زنیت مادرتون رو حفظ کنین.»
غلامرضا/ 1368/ نقشی که اکبر عبدی در «مادر» ایفا کرد
مربوط به چه فیلمی بود؟
علی حاتمی «مادر» را در جشنواره هشتم فیلم فجر رونمایی کرد و برای آن توانست سه سیمرغ بلورین هم شکار کند. فیلم اثر محبوب منتقدان و داوران فجر بود که بعدتر به‌رغم برخی سوءبرداشت‌ها از محتوای آن، توانست نظر مخاطبان عام را هم با خود همراه کند و تبدیل به چهارمین فیلم پرفروش سال شد.
از کاراکترش چه می‌دانیم؟
غلامرضا یکی از فرزندان مادر سالخورده‌ای است که در آستانه مرگ، به خانه بازگشته. یکی از شخصیت‌هایی که به ظاهر عقل نارسی دارد اما مانند کاراکترهای مشابهی از این دست در دیگر آثار حاتمی، او هم نگاهی عمیق به زندگی دارد. اکبر عبدی در جان‌بخشی به این کاراکتر درخشان عمل کرد و سیمرغ بلورین را هم به نام خود زد.
همکاری دیگری هم با حاتمی داشت؟
«مادر» اولین همکاری اکبر عبدی با زنده‌یاد حاتمی بود که گویا با واسطه‌گری عبدالله اسکندری رقم خورد. بعدتر در فیلم «دل‌شدگان» هم این همکاری تکرار شد.
کدام دیالوگش ماندگار شد؟
غلامرضا حضوری فراموش‌نشدنی در «مادر» دارد. او شاید مدام مخاطب گفته‌های دیگران است اما گاهی با چند کلمه، دنیایی از معنا را به زبان می‌آورد. مانند لحظه‌ای که زیر لب زمزمه کرد: «مادر مرد از بس که جان ندارد، بیچاره پیر شده از بس مرده.»
طاهر/ 1370/ نقشی که امین تارخ در «دل‌شدگان» ایفا کرد
مربوط به چه فیلمی بود؟
فیلم سینمایی «دل‌شدگان» از واپسین یادگارهای به سرانجام رسیده زنده‌یاد حاتمی در سینمای ایران است که از معدود تجربه‌های او محسوب می‌شود که تهیه‌کنندگی‌اش را هم خود برعهده داشت. حاتمی در این فیلم هم روایتی شخصی از شخصیت‌های تاریخی در دوره قاجار را به تصویر درآورده است.
از کاراکترش چه می‌دانیم؟
کاراکتر طاهر یکی از کاراکترهای محوری در روایت سینمایی «دل‌شدگان» است که امین تارخ نقش آن را ایفا کرده است. خواننده‌ای که دل‌باخته یک شاهزاده نابینا با بازی لیلا حاتمی می‌شود و سرانجامی تراژیک هم برایش رقم می‌خورد.
همکاری دیگری هم با حاتمی داشت؟
امین تاریخ که در آستانه دهه 60 و در همکاری با بهرام بیضایی نقشآفرینی مقابل دوربین سینما را آغاز کرده بود، پیش‌تر و در فیلم ماندگار «مادر» همکاری دیگری هم با زنده‌یاد حاتمی داشت که در آن هم به‌شدت درخشان ظاهر شده بود. بعدتر او همکاری دیگری با حاتمی نداشت.
کدام دیالوگش ماندگار شد؟
«آیین چراغ خاموشی نیست! با همه بلندبالایی، دستم به شاخسار آرزو نرسید! وقتی هوای شهرت، مطلوب نیست، داشتن خانه‌ای که دلتنگ حصارش نشی، نعمته و ما شاکر به این نعمتیم. کاش این دنیا هم مثل یک جعبه موسیقی بود، همه صداها آهنگ بود، همه حرف‌ها ترانه.»
