میراث بی‌پایان آقای سپهری
باز هم تنه درخت‌های شاعر نقاش، ستاره حراج آتی تهران خواهند بود.
روزنامه هفت صبح، مهلا جوادپور| به زودی دوره جدید حراج تهران هنر کلاسیک و مدرن ایران برگزار خواهد شد و این در حالی است که برای چندمین بار اثری از مجموعه تنه درختان سهراب سپهری در این حراجی به چشم می‌خورد. مجموعه‌ای که به نظر می‌رسد تمامی نداشته باشد.
می‌توان گفت از 18 دوره قبلی حراج تهران فقط در شش دوره هیچ اثری از مجموعه تنه درختان سپهری برای حراج ارائه نشده است و در باقی دوره‌ها حداقل یک اثر از این مجموعه به فروش رفته است. برخی از این آثار هم در طول دوره‌های مختلف حراجشان تکرار شده و برای بار دوم با قیمتی بیشتر خریداری شده‌اند.
برای پی بردن به چرایی این تکرارها با یکی از نقاشان شناخته شده ساکن تهران و سرپرست وبسایت آرت چارت گفت‌وگو کردیم بلکه کمی از راز پرتکرار بودن آثار سپهری و خریدارانی که در این حراجی هر ساله شرکت می‌کنند پی ببریم.
حضور همیشگی نقاشی‌های سپهری در بازارهای هنری داخلی و خارجی نشان‌دهنده جایگاه او در پیش علاقه‌مندان به آثار هنری است. به خصوص مجموعه «درختان» او که بیشترین حضور را در حراجی‌ها و آرت‌فرها داشته است. شروع این مجموعه به اواخر دهه 1340 باز می‌گردد.
دورانی که ابراهیم گلستان، سهراب سپهری، داریوش مهرجویی و داریوش شایگان بخشی از روشنفکران دهه 50 را تشکیل می‌دادند. ابراهیم گلستان و سهراب سپهری هم رفاقت نزدیکی با یکدیگر داشتند و رفت‌وآمدهای خانوادگی میان آن‌ها برقرار بود. ایده خلق بسیاری از آثار سهراب سپهری در منزل ابراهیم گلستان شکل گرفت و بسیاری از آن‌ها در خانه خانواده گلستان باقی ماند.
پیش از انقلاب که ابراهیم گلستان تصمیم گرفت ایران را ترک کند، بسیاری از آثار سهراب سپهری را در همان خانه تهرانشان گذاشت. آثاری که بعد‌ها به عنوان یک گنجینه ارزشمند برای لیلی گلستان تبدیل شد و با نمایش همان آثار توانست مسیر زندگی خود را تغییر دهد.
در حراج کریستیز دوبی سال 2011 رقمی معادل ۶۶۵هزار دلار از آثار سپهری فروخته شد. تا به حال نزدیک به 80بار آثار سپهری در حراجی‌های مختلف حضور داشته و میانگین قیمت فروش آثار او 190هزار و 260 دلار آمریکا بوده است.
در هفدهمین حراج تهران یعنی تیر ماه سال‌جاری، یکی از آثار مجموعه درختان با قیمت 21میلیارد و 300میلیون تومان در حراج تهران به فروش رفت و گران‌ترین اثر هنری این حراج شد. همین اثر یک بار دیگر در نهمین حراج تهران، تیر ماه سال 97 به قیمت یک میلیارد و 900میلیون تومان به فروش رفته بود.
اثری که در ششم بهمن ماه امسال قرار است در حراج تهران از این مجموعه به فروش برسد هم 20 تا 22 میلیارد تومان برآورد قیمت شده و گران‌ترین اثر شرکت داده شده در این حراج است. همین اثر بدون عنوان، پیش‌تر در اکتبر سال 2015 در حراج کریستیز دوبی ارائه شده بود.
رکورددار گران‌ترین اثر سپهری از نظر دلاری نقاشی «بدون عنوان» از مجموعه درختان اوست که در 7 خرداد 1395، با قیمت 3 میلیارد تومان معادل با 863/5هزار دلار چکش خورد. این اثر، همچنین، عنوان گران‌ترین اثر در میان 1664 اثر فروخته‌شده در تمامی دوره‌های حراج تهران را از لحاظ قیمت دلاری به خود اختصاص می‌دهد.
این اثر هم مانند بسیاری دیگر از آثار مجموعه درختان او در گذشته در مجموعه ابراهیم گلستان قرار داشته و حالا در مجموعه خریدار جدید خود به سر می‌برد. سرپرست مجله آرت‌چارت که به صورت تخصصی به تحلیل بازار هنر ایران و جهان می‌پردازد به هفت صبح در این‌باره توضیح می‌دهد:
«پیشینه یک اثر هنری بر روی اعتبار و ارزش آن تاثیر به سزایی دارد. به همین دلیل است که وقتی یک اثر در مجموعه شخص مشهوری بوده، به عنوان پیشینه آن را اعلام می‌کنند. آثاری از سپهری که به فروش رفته‌اند دیگر در مجموعه گلستان نیستند اما به خاطر ارزشی که این مجموعه‌دار برای آثار سپهری ایجاد می‌کند در حراجی‌ها اعلام می‌شود.
پیشینه آثار نشان می‌دهد که این اثر پیش از این فروش رفته، در نتیجه فروش دوباره آن قطعی است و برای سرمایه‌گذاری مناسب است.» یکی از نقاشان و متخصصانی که با هفت‌صبح گفت‌وگو کرده است درباره مجموعه درختان سپهری می‌گوید: «آثار مجموعه تنه درختان سپهری نزدیک به 40 عدد می‌رسد و به همین دلیل در بسیاری از دوره‌های حراج تهران می‌توانید آثارش را ببینید.
البته حدود دو یا سه سال پیش شایعه‌هایی پیش آمد که برخی آثاری که از این مجموعه در حراج کریستیز ارائه شده‌اند تقلبی هستند اما در هر حال آثار این مجموعه زیاد است. درختان تنها آثار سهراب نیستند که در حراجی‌ها دیده می‌شوند.
برخی آثار آب مرکبی، کارهای آبستره و منظره او هم به حراج می‌روند.» او در ادامه درباره تکرار فروش این آثار در حراجی‌های داخلی و خارجی توضیح می‌دهد: «دست‌به‌دست شدن آثار و تکرار فروششان در حراجی‌ها امری مرسوم است و بیشتر جنبه اقتصادی دارد تا هنری.»
می‌خرند که بفروشند
علاوه بر آثار سپهری بسیاری دیگر از آثاری که در حراجی‌ها ارائه می‌شوند بارها در حراجی‌های دیگر هم چرخیده‌اند و به نظر می‌رسد که بسیاری از خریداران، این آثار را نه برای نگه داشتن در گنجینه مجموعه خود بلکه برای فروش دوباره و سرمایه‌گذاری خریداری می‌کنند.
برای مثال دو مورد دیگر از آثار سپهری که در حراج تهران پیش‌رو قرار است ارائه شوند پیش‌تر در اکتبر سال 2016 در حراج ساتیبز لندن ارائه شده بودند. یا اثر حسین زنده‌رودی که بین 14 تا 16 میلیارد تومان برآورد قیمت شده پیش از این در حراج بومانر لندن 2022 برای فروش گذاشته شده بود. موارد این‌چنینی بسیار زیاد است و فاصله بین خرید و فروش برخی از آن‌ها به یک‌سال هم نمی‌رسد.
این نقاش در این‌باره به هفت‌صبح توضیح می‌دهد: «دوره‌های اول حراج تهران تعداد دلالان هنری و خریداران بسیار کم بود و به سختی می‌شد آن‌ها را مجاب کرد تا اثری را به عنوان سرمایه‌گذاری بخرند و دوباره بفروشند.
اما در حراج آخر که آثار هنرمندان جوان‌تر هم ارائه شده بود حدود 10 دلال هنری حضور داشتند که آثاری را از این هنرمندان خریده و برای فروش به حراج تهران آورده بودند. اصولا آرت دیلرها یا همان دلالان نمی‌توانند آثار افرادی مانند سپهری را بخرند.»
به گفته او آثار هنرمندان بزرگ را عموما مجموعه‌داران در ایران می‌خرند و دلالان بزرگ در کشور حضور پررنگی ندارند. مجموعه‌داران به سه دسته تقسیم می‌شوند؛ یک دسته از آن‌ها ثروتمندانی هستند که خرید آثار بزرگ برایشان سرمایه فرهنگی و اجتماعی دارد و به فکر فروش این آثار نیستند.
دسته دوم مجموعه‌داران افرادی هستند که به‌واسطه آشنایی با برخی هنرمندان، می‌خواهند همزمان با خرید این آثار، یک جایگاه اجتماعی به دست آورند و وارد دنیای تجارت آثار هنری هم بشوند و درآمد اضافه‌ای هم از این طریق داشته باشند. این دسته از مجموعه‌داران مشاورانی دارند و روی این مشاوران سرمایه‌گذاری می‌کنند.
این نقاش درباره دسته سوم مجموعه‌داران اینطور توضیح می‌دهد: «این دسته حتی بعد از خرید یک اثر، آن را از بسته‌بندی‌اش باز هم نمی‌کنند و قصدشان فروش هرچه سریع‌تر آن است.» دلال‌های هنری هم بعد از خرید اثر، به سرعت در یک بازه چند ماهه آن را به فرد دیگری می‌فروشند و درصد خود را بر می‌دارند.
برخی از آرت دیلرها هم آثاری را که با ریال خریداری کرده‌اند به خارج از کشور می‌برند و با دلار به فروش می‌رسانند. این نقاش در ادامه در پاسخ به این سوال که دلالان هنر آثار خریداری شده را به گالری‌داران می‌فروشند یا در حراجی‌ها ارائه می‌کنند می‌گوید:
«شرکت در حراجی‌های خارج از کشور هزینه ورودی دارد و هرکاری را نمی‌توان در حراجی‌های معتبر قرار داد. جدیدا نوعی از نمایشگاه شکل گرفته به اسم آرت‌فر. آرت‌فر یک نمایشگاه هنری با تعداد زیادی غرفه است که میزبان گالری‌ها، مجموعه‌های مختلف و هنرمندان مستقل قرار می‌گیرند تا در عرصه بین‌المللی دیده شوند. در این نمایشگاه‌ها مجموعه‌داران و سرمایه‌گذاران کلان جهان شرکت می‌کنند و آثار مدنظر خود را می‌خرند.»
با این حال به عقیده او حراجی‌ها برای هنرمندان گردش مالی آنچنانی ندارد و بیشتر برای آن‌ها سرمایه اجتماعی و فرهنگی خلق می‌کند. به گفته سرپرست آرت چارت هویت این خریداران رسانه‌ای نمی‌شود و کمتر مجموعه‌داری شخصا در حراجی‌ها حضور پیدا می‌کند. اگر تصاویر ضبط شده این حراجی را در دوره‌های قبل نگاه کنید متوجه می‌شوید که خریداران همیشه با تلفن مشغول صحبت و مشورت هستند و به عنوان نماینده خریدار در حراجی شرکت کرده‌اند.
علی دایی و رادان در حراج تهران
مارکت هنر به دو دسته اولیه و ثانویه تقسیم می‌شود. بازار اولیه مربوط به هنرمندانی است که آثارشان برای اولین بار قرار است به فروش برود و شناخته شده نیستند. تا به حال آثارشان وارد حراج نشده و از طریق خود هنرمند، گالری یا مدیربرنامه، خرید و فروش می‌شوند. در این بخش از بازار هنر، گالری‌دارها نقش پررنگی دارند و قصدشان آرتیست‌سازی است.
اما بازار ثانویه جایی است که آثار هنرمندان بزرگ و به اصطلاح مستر برای دومین یا چندمین بار با قیمت بالا خرید و فروش می‌شوند. بسیاری از خریدارانی که آثار ثانویه را می‌خرند قصدشان سرمایه‌گذاری و خرید و فروش آثار است اما افراد ثروتمندی مانند کارخانه داران، بازیگران و ... هم هستند که این آثار را از سر علاقه و آویزان کردن آن به دیوار خانه خود می خرند.
درست مانند خرداد سال 94 که علی دایی و همسرش شخصا برای خرید یک اثر در حراجی حضور یافتند. در این حراجی بهرام رادان هم حضور داشت که البته اعلام نشد این سلبریتی‌ها کدام اثر را خریداری کردند. در سال 95 هم شهرداد روحانی و الناز شاکردوست در حراج تهران شرکت کردند. علی دایی و همسرش این بار هم به این حراجی آمدند اما اعلام شد خبری از خرید نبوده است.