دیپلماسی ایرانی روی ریل چینی
تهران با تأکید بر روابط راهبردی با چین و روسیه عبور از انزوای تحمیلی را می‌آزماید
هفت صبح، حسین فاطمی| سفر مسعود پزشکیان به چین برای شرکت در بیست‌وپنجمین نشست سازمان همکاری شانگهای و نشست تکمیلی شانگهای پلاس، نقطه‌ای راهبردی در دیپلماسی چندجانبه ایران به شمار می‌رفت. این سفر نه‌تنها نخستین حضور رئیس‌جمهور جدید ایران در خاک چین بود، بلکه در شرایطی انجام شد که شکاف میان نظم چندقطبی در حال ظهور و سیاست‌های یکجانبه‌گرای غرب عمیق‌تر شده است.
سازمان همکاری شانگهای که در دهه ۹۰ میلادی با هدف اعتمادسازی امنیتی میان چین، روسیه و جمهوری‌های آسیای مرکزی پایه‌گذاری شد، اکنون به نهادی چندوجهی با ابعاد امنیتی، اقتصادی و فرهنگی تبدیل شده و حدود ۴۰درصد جمعیت جهان و نزدیک به یک‌سوم تولید ناخالص جهانی را در‌بر‌گرفته است.
برای جمهوری اسلامی ایران، عضویت در این سازمان و مشارکت فعال در نشست‌های آن با توجه به مقطع حساس فعلی و سایه سنگین مکانیسم ماشه بر دیپلماسی تهران، فرصتی بود برای خروج از محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها، تقویت روابط با شرکای شرقی و تثبیت نقش خود در معادلات اوراسیا.
حضور رهبران چین، روسیه، هند و دبیرکل سازمان ملل در شانگهای پلاس به اجلاس امسال وزنی جهانی بخشید و امکان نقش‌آفرینی ایران را در سطحی فراتر از منطقه فراهم ساخت. پزشکیان در این سفر بر روابط راهبردی تهران و پکن و ضرورت مقابله جمعی با یکجانبه‌گرایی تأکید کرد؛ مواضعی که نشان می‌دهد ایران در پی آن است تا جایگاه خود را به‌عنوان حلقه‌ای مهم در زنجیره همکاری‌های انرژی، امنیتی و ترانزیتی تثبیت کند. با این حال، بهره‌گیری کامل از فرصت‌های شانگهای همچنان مستلزم رفع موانع زیرساختی، بانکی و هماهنگی سیاسی میان اعضاست.
شانگهای؛ از همکاری امنیتی تا سازمانی چندوجهی
سازمان همکاری شانگهای در سال ۱۹۹۶ با هدف کاهش تنش‌های مرزی و اعتمادسازی نظامی میان چین، روسیه و جمهوری‌های آسیای مرکزی تأسیس شد و در سال ۲۰۰۱ به‌طور رسمی شکل گرفت. این سازمان در ابتدا کارکردی محدود به حوزه امنیتی داشت، اما به‌مرور دامنه فعالیت خود را به حوزه‌های اقتصادی، انرژی، ترانزیت، مقابله با تروریسم و حتی همکاری‌های فرهنگی گسترش داد.
در دو دهه اخیر، با پیوستن قدرت‌هایی همچون هند، پاکستان و ایران، شانگهای از یک سازمان منطقه‌ای به نهادی با وزن ژئوپلیتیکی و اقتصادی جهانی بدل شده است. امروزه بیش از ۴۰درصد جمعیت جهان در قلمرو کشورهای عضو آن زندگی می‌کنند و این کشورها حدود یک‌سوم تولید ناخالص جهانی را در اختیار دارند. از همین رو، عضویت ایران در این سازمان به معنای ورود به باشگاهی است که می‌تواند معادلات قدرت جهانی را تحت‌تأثیر قرار دهد.
جایگاه ایران در شانگهای و اهداف سفر پزشکیان
ایران پس از سال‌ها انتظار و طی مراحل پیچیده حقوقی و سیاسی، در تیرماه ۱۴۰۲ به عضویت کامل سازمان همکاری شانگهای درآمد. این عضویت از منظر تهران دارای دو بُعد مهم بود؛ نخست، بُعد سیاسی که با آن می‌توانست سیاست انزوای تحمیل‌شده از سوی آمریکا و اروپا را به چالش بکشد و دوم، بُعد اقتصادی که فرصت‌های ترانزیتی، انرژی و تجاری گسترده‌ای را در برابر ایران قرار می‌داد.
سفر مسعود پزشکیان به تیانجین چین در شهریورماه ۱۴۰۴، نخستین سفر وی به شرق آسیا و در عین حال، نخستین حضورش در قامت رئیس‌جمهور در یک اجلاس چندجانبه بزرگ بود. او در سخنان خود روابط ایران و چین را «راهبردی» خواند و بر ضرورت مقابله جمعی با یکجانبه‌گرایی تأکید کرد. این مواضع نشان می‌داد که دولت جدید ایران قصد دارد با تکیه بر ظرفیت‌های شرق، سیاست خارجی فعال‌تر و متوازن‌تری را دنبال کند.
شانگهای پلاس؛ بُعدی فراتر از اوراسیا
یکی از ویژگی‌های برجسته نشست تیانجین، برگزاری اجلاس «شانگهای پلاس» بود. این نشست با حضور بیش از ۳۰ کشور و شخصیت‌های برجسته بین‌المللی از جمله آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد برگزار شد. شانگهای پلاس نشان داد که سازمان همکاری شانگهای دیگر صرفاً نهادی اوراسیایی نیست، بلکه به سکویی جهانی برای گفت‌وگو و همگرایی تبدیل شده است.
حضور همزمان رهبران قدرت‌های بزرگی همچون چین، روسیه، هند و ایران همراه با نمایندگان سازمان‌های بین‌المللی، وزن جهانی اجلاس را افزایش داد. برای چین، این نشست فرصتی بود تا خود را محور چندجانبه‌گرایی معرفی کند و برای ایران نیز مجالی فراهم آورد تا سیاست نگاه به شرق را در سطحی گسترده‌تر به نمایش بگذارد.
پرونده هسته‌ای ایران و هشدارهای عباس عراقچی در نشست شانگهای
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در حاشیه نشست شانگهای تأکید کرد که موضوع هسته‌ای ایران، مذاکرات احتمالی آینده و تهدیدات کشورهای غربی، به‌ویژه فعال‌سازی مکانیسم ماشه در گفت‌وگوهای سران مورد بحث قرار خواهد گرفت. این موضع‌گیری بازتاب‌دهنده نگرانی تهران از فشارهای فزاینده غرب و در عین حال تلاشی برای جلب حمایت شرکای شرقی بود.
طرح چنین موضوعی در سازمانی که اعضای آن شامل قدرت‌های جهانی چون چین و روسیه هستند، نشان می‌داد که ایران قصد دارد از ظرفیت چندجانبه‌گرایی برای ایجاد پشتوانه سیاسی و حقوقی در برابر غرب استفاده کند. همچنین این اقدام پیام روشنی به اروپا و آمریکا مخابره کرد مبنی بر اینکه موضوع هسته‌ای ایران دیگر در انحصار غرب نخواهد بود و بازیگران شرقی نیز در معادلات آن دخیل خواهند شد.
در کنار این، طرح پرونده هسته‌ای در شانگهای می‌توانست فرصتی باشد تا اعضا بر حق ایران در استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای تأکید کنند. ایران امیدوار بود که در صورت تشدید فشار غرب و حتی فعال شدن مکانیسم ماشه، بتواند حمایت سیاسی و اقتصادی اعضای شانگهای را فعال کند و مانع از افزایش انزوای خود شود.
چالش‌ها و فرصت‌های ایران در شانگهای
هرچند عضویت ایران در شانگهای مزایای فراوانی داشت اما مسیر بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها آسان نبود. چالش‌هایی همچون اختلاف منافع میان اعضا (به‌ویژه میان هند و پاکستان)، کمبود زیرساخت‌های ترانزیتی و محدودیت‌های ناشی از تحریم‌های بانکی، کار را برای ایران دشوار می‌کرد.
از سوی دیگر، فرصت‌های مهمی نیز وجود داشت؛ همکاری در حوزه انرژی با چین به‌عنوان بزرگ‌ترین خریدار نفت ایران، استفاده از مسیرهای ترانزیتی در قالب طرح کمربند و جاده و حمایت سیاسی در برابر تهدیدات امنیتی و تحریم‌ها. به‌ویژه پس از محکومیت حمله اسرائیل به ایران در خرداد ۱۴۰۴، مشخص شد که شانگهای می‌تواند در بزنگاه‌های امنیتی نیز پشتیبان ایران باشد.
پیامدهای راهبردی سفر تیانجین برای دیپلماسی ایران
حضور مسعود پزشکیان در اجلاس شانگهای را می‌توان نقطه‌ای مهم در سیاست خارجی دولت جدید ایران دانست. این سفر پیامدهای کلیدی متعددی داشت که از آن جمله می‌توان به تثبیت دیپلماسی نگاه به شرق و نشان دادن تعهد عملی به چندجانبه‌گرایی، تقویت روابط ایران و چین در حوزه‌های اقتصادی، انرژی و امنیتی و کاهش اثر سیاست‌های انزوای غربی از طریق مشارکت فعال در سازمانی با وزن جهانی همچنین ایجاد زمینه برای حضور ایران در پروژه‌های توسعه‌ای مشترک که شانگهای تا سال ۲۰۳۵ هدف‌گذاری کرده است، نام برد.
در نهایت، این سفر نشان داد که ایران قصد دارد با استفاده از ظرفیت سازمان همکاری شانگهای، جایگاه خود را در نظم نوین جهانی ارتقا دهد. هرچند مسیر پیش‌رو با موانع متعددی روبه‌روست اما حضور فعال در شانگهای می‌تواند ایران را از حاشیه به متن معادلات اوراسیایی و جهانی منتقل کند.
نشست شانگهای و شانگهای پلاس در تیانجین نه‌تنها اهمیت روزافزون اوراسیا در معادلات جهانی را برجسته کرد، بلکه ظرفیت‌های ایران برای نقش‌آفرینی در این معادلات را نیز آشکار ساخت. سفر مسعود پزشکیان فرصتی بود تا سیاست خارجی ایران در قالب چندجانبه‌گرایی فعال‌تر شود و روابط با قدرت‌های شرقی تحکیم یابد. افزوده شدن بُعد هسته‌ای در سخنان عباس عراقچی نیز نشان داد که تهران قصد دارد حساس‌ترین موضوع سیاست خارجی خود را در بستر چندجانبه‌گرایی مطرح و مدیریت کند.
بدین ترتیب، اگرچه چالش‌ها همچنان پابرجاست اما ایران توانسته بود در اجلاس تیانجین به‌عنوان بازیگری اثرگذار ظاهر شود؛ بازیگری که می‌کوشد با تکیه بر ظرفیت‌های شرقی، نه‌تنها محدودیت‌های تحریمی را کاهش دهد بلکه نقش خود را در نظم جهانی آینده تثبیت کند.
