دیپلماسی به سبک خودمانی
رئیس‌جمهور ایران با فاصله گرفتن از پروتکل‌ها می‌کوشد شخصیتی خارج از قالب‌های رسمی ارائه دهد
هفت صبح| مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، در حاشیه نشست سران سازمان همکاری اقتصادی (اکو) در خانکندی، جمهوری آذربایجان با رفتارهایی غیرمتعارف در عرف دیپلماتیک، بحث‌های گسترده‌ای را در داخل کشور برانگیخته است. در ویدیویی منتشرشده از این نشست، پزشکیان هنگام دیدار با شهباز شریف، نخست‌وزیر پاکستان، با اشاره دست از جای خود برخاسته و کنار او نشسته و برای مدتی طولانی دست یکدیگر را در دست نگه داشته‌اند.
همچنین، پس از ورود الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، پزشکیان تنها فردی بود که از جای خود برخاست و در حالی که کلمه «یالله» را به زبان آورد، دوباره در کنار شریف نشست. این رفتارها، که از سوی برخی نشانه صمیمیت و تلاش برای تقویت روابط همسایگی تفسیر شده، انتقادات تندی را به دنبال داشته است.
صمیمیت یا ناآشنایی؟
ابراهیم رضایی، سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، در پستی در شبکه ایکس نوشت: «به نظرم تشریفات ریاست‌جمهوری یک هفته کارش را رها کند و به رئیس بیاموزد که عرصه دیپلماسی و ملاقات‌های رسمی، عرصه چاکرم نوکرم گفتن، عرصه بغل کردن خائنین، عرصه یاالله گفتن و دولا شدن نیست.»
در مقابل، سیدمهدی طباطبایی، معاون ارتباطات دفتر رئیس‌جمهور، این رفتارها را نه نشانه ناآشنایی با پروتکل‌ها، بلکه بخشی از برنامه پزشکیان برای تعمیق دیپلماسی منطقه‌ای با استفاده از ویژگی‌های شخصیتی‌اش دانسته است. این رفتارها در شرایط حساس منطقه‌ای، به‌ویژه پس از جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل، بحث‌های سیاسی داخلی را نیز تحت‌الشعاع قرار داده و برخی منتقدان معتقدند این رفتارها عزت ملی را خدشه‌دار کرده، در حالی که حامیان پزشکیان آن را گامی در جهت تقویت روابط با همسایگان می‌دانند. این دوگانگی، پرسش‌هایی درباره تعادل میان صمیمیت و تشریفات دیپلماتیک ایجاد کرده است.
صداقتی که دوربین‌ها ثبت کردند
روز ۲۱ شهریور ۱۴۰۳، پیش از عزیمت به سفری سه‌روزه به عراق، او در جمع خبرنگاران سخن گفت. در لحظه‌ای که سخنرانی‌اش به‌صورت زنده از تلویزیون پخش می‌شد، پزشکیان با صراحتی بی‌تکلف رو به حجت‌الاسلام محسن قمی، معاون امور بین‌الملل دفتر رهبری که در مراسم بدرقه حضور داشت، گفت: «خیلی خراب نکردم که؟» و در ادامه افزود: «ما را به دیپلماسی وادار می‌کنند که بلد نیستیم.»
این سخنان، که از میکروفن باز او به گوش مخاطبان رسید، بازتاب گسترده‌ای یافت و تصویری از رئیس‌جمهوری را نشان داد که به‌جای تظاهر به تسلط بر تشریفات، صداقت و سادگی خود را به نمایش می‌گذارد. این ویژگی پزشکیان تنها به این لحظه محدود نشد. او در ۲۱ تیرماه ۱۴۰۳، پس از پیروزی در انتخابات، در مراسم تقدیر از اعضای ستاد انتخاباتی‌اش با همان صراحت گفت: «هی به من می‌گویند پروتکل‌ها را رعایت کن و این‌گونه بشین و این‌گونه برو؛ نمی‌توانم.
این موقعیت‌ها من را عوض نخواهد کرد.» در جلسه رای اعتماد به وزرا در مجلس شورای اسلامی نیز اظهار داشت: «من بلد نیستم زیاد حرف بزنم. چیزهایی هم که باید از روی کاغذ بخوانم، بدتر خراب می‌کنم.» این جملات، که با لحنی خودمانی اما صادقانه بیان شدند، نشان‌دهنده شخصیتی است که از قالب‌های رسمی و از پیش تعیین‌شده گریزان است و ترجیح می‌دهد همان‌گونه که هست، با مردم و همتایانش روبه‌رو شود.
رئیس‌جمهوری با سبک داش‌آکلی
نحوه راه رفتن پزشکیان، حرکات دست و سر هنگام سخنرانی و شیوه دست دادنش، همه و همه از استایلی حکایت دارند که با تصویر کلیشه‌ای سیاستمداران خشک و رسمی تفاوت دارد. او در گفت‌وگو با مردم یا دوربین، راحتی و صمیمیتی از خود نشان می‌دهد که حس نزدیکی را در مخاطبان برمی‌انگیزد. حرکات او طبیعی و بی‌تکلف است، گویی نه در کسوت رئیس‌جمهور، بلکه در جایگاه فردی معمولی با دیگران ارتباط برقرار می‌کند. خودش نیز بارها اذعان کرده که اهل رعایت پروتکل‌های رسمی نیست و ترجیح می‌دهد همان‌گونه که هست، خود را نشان دهد.
این منش، که برخی آن را به «قیصر» یا «داش‌آکل» تشبیه کرده‌اند، بیش از آنکه به تشریفات دیپلماتیک وابسته باشد، به اصالت و صراحت او گره خورده است. نوع راه رفتن او، که گاه با قدم‌هایی محکم و بی‌تکلف همراه است، و حرکات دست‌هایش که آزادانه و بدون قید پروتکل حرکت می‌کنند، تصویری از رئیس‌جمهوری ساخته که به‌جای عصا قورت‌دادگی، حس خودمانی بودن را به مخاطب منتقل می‌کند. این ویژگی‌ها، پزشکیان را به چهره‌ای متمایز در فضای سیاسی ایران بدل کرده که چه در داخل و چه در دیدارهای بین‌المللی، به‌دنبال ارتباطی انسانی و بی‌واسطه است.
پروتکل‌ها در حدیث دیگران
البته زیرپا گذاشتن پروتکل‌ها در جهان سیاست امری غیرعادی نیست. سیاستمداران همواره با بازی کردن با پروتکل‌ها پیامی را منتقل کرده، یا خود را به کانون توجه جهانی تبدیل می‌کنند. در نمونه‌های اخیر رفتار اردوغان با مکرون خبرساز شد.
اردوغان و انگشت مکرون
در دنیای پرزرق‌وبرق سیاست جهانی، رفتارها، خنده‌ها، برخاستن‌ها و دست‌دادن‌ها دیگر فقط یک رفتار ساده نیستند؛ آنها به صحنه‌ای برای نمایش قدرت شده‌اند. ماه می ۲۰۲۵، اجلاسی در اروپا امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه و رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، در مقابل دوربین‌ها دست می‌دهند. اما این دست‌دادن معمولی نیست! اردوغان انگشت مکرون را محکم می‌گیرد و حتی وقتی مکرون تلاش می‌کند دستش را آزاد کند، او را رها نمی‌کند.
نادژدا کولوماتسکایا، کارشناس آداب دیپلماتیک، می‌گوید این لحظه یک بازی غیرکلامی قدرت بود. مکرون دستش را بالای دست اردوغان قرار داد تا برتری خود را نشان دهد، اما اردوغان با گرفتن انگشت او، ورق را برگرداند. این صحنه، که در شبکه‌های اجتماعی غوغا به پا کرد، نشان داد که حتی یک دست‌دادن می‌تواند تنش‌های میان دو کشور را فاش کند. در جهانی که هر ژست زیر ذره‌بین است، این لحظات ساده به داستان‌های بزرگی تبدیل می‌شوند.
ترامپ ضد‌تشریفات‌ترین رئیس‌جمهوری
اگر صحبت از زیرپا گذاشتن پروتکل‌ها باشد، هیچ‌کس به پای دونالد ترامپ نمی‌رسد. دست‌دادن‌های او به افسانه تبدیل شده‌اند و هر دیدارش با رهبران جهان، یک نمایش قدرت است. در اجلاس ناتو در سال ۲۰۱۷، دست‌دادن پنج‌ثانیه‌ای ترامپ با مکرون چنان محکم بود که بند انگشت‌هایشان سفید شد! مکرون بعداً گفت این دست‌دادن «بی‌غرض» نبود و برای نشان دادن عزم او بود. در دیدار دیگری در روز باستیل همان سال، دست‌دادن ۲۹ ثانیه‌ای آنها تیتر رسانه‌ها شد.
سبک ترامپ—با حرکات ناگهانی و ضربه‌های تحقیرآمیز به بازوی طرف مقابل—راهی برای تثبیت برتری است. واشنگتن پست گزارش داده که رهبرانی مثل شینزو آبه و جاستین ترودو خود را برای مقابله با این دست‌دادن‌ها آماده می‌کردند. اما ترامپ فقط به دست‌دادن اکتفا نمی‌کند؛ هل دادن نخست‌وزیر مونته‌نگرو، یا راه رفتن جلوی ملکه انگلیس در حالیکه او را پشت سر خود گم کرده بود و با نگاه دنبال ملکه می‌گشت در رویدادهای رسمی نشان می‌دهد که او قوانین دیپلماسی را به سبک خودش بازنویسی می‌کند.
پوتین؛ پروتکل ابزار قدرت‌نمایی
ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، برخلاف ترامپ، پروتکل‌ها را با دقت یک استاد شطرنج رعایت می‌کند، اما نه همیشه به نفع تشریفات دوجانبه. او از آداب دیپلماتیک برای نمایش اقتدار و اعتبار خود استفاده می‌کند. در سال ۲۰۲۲، در دیداری در کرملین، پوتین فاصله‌ای پنج‌متری با مکرون نگه داشت و پس از گفت‌وگو، به‌سرعت اتاق را ترک کرد و مکرون را به دنبال خود کشاند.
این حرکت، که در شبکه‌های اجتماعی بحث‌برانگیز شد، از سوی برخی رسانه‌های فرانسوی تحقیرآمیز تعبیر شد. پوتین پروتکل‌ها را مانند ابزار می‌بیند گاهی فاصله می‌گیرد، گاهی تشریفات را به‌دقت رعایت می‌کند، تا پیام خود را برساند. برای ایران، این رفتارها دریچه‌ای به پیچیدگی‌های سیاست جهانی است. دست‌دادن‌ها و ژست‌های این رهبران نشان می‌دهد دیپلماسی به همان اندازه که به معاهدات وابسته است، به تعاملات انسانی گره خورده است.
