پروژه مشترک سیاوش و محمدجواد | ماجرای ورود اینترنت به ایران
روایت‌هایی درباره نحوه پیوستن ایران به شبکه جهانی اینترنت به بهانه حرف‌های جدید دکتر لاریجانی
هفت صبح| دکتر محمد جواد لاریجانی، بزرگ‌ترین پسر خانواده معروف لاریجانی‌ها را بیشتر با ریاست ستاد حقوق‌بشر قوه قضائیه می‌شناسیم که از زمان شکل‌گیری، ریاست آن را به عهده داشته اما او ریاست چند نهاد دیگر را هم از زمان شکل‌گیری عهده‌دار بوده و هست؛ ازجمله پژوهشگاه دانش‌های بنیادی. او اخیرا در مقام ریاست همین پژوهشکده، ماجرای ورود اینترنت را به ایران تعریف کرده و گفته که او کسی بوده که اینترنت را به ایران آورده است:
«من قطعا مخالف اینترنت نیستم. فضای مجازی بخش بسیار مهمی از دستاوردهای زندگی امروز بشر است و ما هم با آن مخالفتی نداریم چون به عنوان رئیس پژوهشگاه دانش‌های بنیادین، ۳۳ سال پیش، کسی بودم که اینترنت را وارد کشور کردم؛ یعنی اینترنت از آنجا وارد کشور شد. تکنولوژی اینترنت ۳۳ سال پیش با پشتیبانی رهبری و پژوهش‌های بنیادی وارد کشور شد، خیلی از حضراتی که الان برای رفع فیلتر سینه‌چاک هستند آن زمان نمی‌دانستند که اینترنت را با کدام (ت) می‌نویسند. آن زمان آقای غرضی یکی از مخالفان بود و می‌گفت که این همان فکس است و حق هم داشت خیلی پدیده جدیدی بود.
همان موقع من گزارشی در ۱۴ صفحه نوشتم و خدمت آقا دادم که این تکنولوژی چیست و چه آینده‌ای دارد، بعد از ۲ هفته تماس گرفتند که بعداز نماز خدمت ایشان برسم. پرسیدم چه کسانی هستند، گفتند فلانی و فلانی و آقای غرضی هم هستند، گفتم پس هیچی زیرآب ما را زدند! رفتیم و بااضطراب نماز را خواندیم اما دیدیم اینطور نشد، ایشان فرمودند گزارش بسیار خوبی است» او در ادامه به توصیه‌های رهبری در مورد اینترنت پرداخت.
سوغات ایتالیا
در مورد نحوه ورود اینترنت به ایران و قدم‌هایی که برای آن برداشته شد، روایت‌های دیگری هم وجود دارد که نشان می‌دهد آنچه جواد لاریجانی گفته تا اندازه‌ای درست است. فقط اینکه آن زمان یعنی؛ ۳۳ سال پیش هنوز مرکز پژوهش‌های بنیادی به شکل امروزی وجود نداشت، بلکه در سال ۶۸ گروهی از پژوهشگران دانشگاهی رشته‌های فیزیک و ریاضیات دانشگاه شریف که دکتر لاریجانی هم استاد منطق ریاضی در همین دانشگاه بود، تصمیم گرفتند پژوهشگاه ویژه‌ای را برای این علوم پایه، تأسیس کنند.
وزارت علوم هم این پیشنهاد را قبول کرد و ریاست آن را هم داد به جواد لاریجانی. این پژوهشگاه سال‌ها بعد حوزه فعالیتش را گسترش داد و تبدیل شد به پژوهشگاه دانش‌های بنیادی اما ما برای اینکه ببینیم اینترنت چطور به ایران آمد، قرار است در همان مرحله قبل باقی بمانیم و یک چهره بسیار کلیدی به نام دکتر سیاوش شهشهانی را به شما معرفی کنیم، کسی که از طرف جواد لاریجانی به عنوان قائم‌مقام او در پژوهشگاه منصوب شد و بسیاری از امور آن را به عهده گرفت.
خود آقای شهشهانی ماجرای ورود اینترنت به ایران را در چند گفت‌وگوی مختلف به شکل مفصلی شرح داده و گفته که اولین‌بار در سال ۶۸ در دانشگاه‌های ایتالیا با اینترنت آشنا شده و دیده که تب اینترنت و ایمیل در دانشگاه‌های این کشور داغ شده و اساتید ایرانی که برای فرصت مطالعاتی به کشورهای دیگر می‌رفتند با این پدیده آشنا میشدند: «بعد از بازگشت به ایران به عضویت هیأت علمی مرکز تحقیقاتی فیزیک نظری و ریاضیات درآمدم. سال ۶۸ بود که آقای دکتر محمدجواد لاریجانی، رئیس این مرکز همت کردند و اینترنت را به ایران آوردند. من هم به عنوان جانشین ایشان در این طرح همکاری کردم.»
شهشهانی اولین تجربه ایران در ارتباط با شبکه جهانی را مربوط به پاییز سال ۱۳۷۱ می‌داند: «یکی از نخستین دغدغه‌های مدیران و هیأت علمی این مرکز، ارتباط علمی و پژوهشی با دانشگاه‌های دنیا بود. در مرکز تحقیقات به این نتیجه رسیدیم که پست الکترونیک برای یک مرکز تحقیقاتی که می‌خواهد با دانشگاه‌های دنیا ارتباط داشته باشد، یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است. به دلیل شرایط پس از جنگ، برنامه گسترش ارتباط با دانشگاه‌های خارجی مورد نظر بود و یکی از سرلوحه‌های مرکز تحقیقات به‌شمار می‌آمد. ایمیل ارزان‌ترین و سریع‌ترین روشی بود که مورد توجه قرار گرفت.»
در سال 68 هیچ مرکزی برای ارائه خدمات اینترنت در کشور وجود نداشت. هرچند برخی مراکز از طریق تماس تلفنی با خارج کشور به شبکه وصل میشدند ولی این مراکز به دیگران خدمات نمی‌دادند. از طریق تماس تلفنی بین‌المللی به شبکه اینترنت وصل میشدند. البته در آن زمان هنوز شبکه internet ایجاد نشده بود و به شبکه bitnet وصل میشدند.
از طریق مرکز بین‌المللی فیزیک نظری در ایتالیا که آن زمان ریاست آن با پروفسور عبدالسلام بود به موسسه مجمع اروپایی شبکه‌های تحقیقاتی (earn) وصل شدیم.این مؤسسه آن زمان کشورهای غیر اروپایی مانند هندوستان را به عضویت پذیرفته بود. ولی شرایط عضویت ویژه‌ای داشت که با توصیه‌های آقای عبدالسلام، عضویت ایران مورد پذیرش قرار گرفت.
اواخر سال میلادی 1992 از طریق اتصال تلفنی به دانشگاه لینس اتریش وصل شدیم. بعد‌ها با یک خط استیجاری به دانشگاه وین اتریش وصل شدیم که آن زمان از نقاط اصلی اتصال به شبکه earn بود.همکاران ما که به اجلاس فنی بین‌المللی می‌رفتند، چیزهای تازه‌ای یاد گرفتند. گزارش‌های آنها نشان می‌داد که شبکه‌های تحقیقاتی بین‌المللی از پروتکل bitnet به پروتکل جدید به نام internet حرکت می‌کنند. به همین دلیل بود که مرکز تحقیقات نیز اتصال به اینترنت را به‌سرعت پیگیری کرد.»
البته می‌دانیم که اینترنت در ایران اما تا سال ۱۳۷۳ هنوز در اختیار مردم قرار نگرفت در سال ۱۳۷۳ موسسه ندا یارانه توسط ناصرعلی سعادت تاسیس شد. این موسسه اولین سرویس‌دهنده اینترنت Dial-up در کشور بود و همچنین اولین دامنه اینترنتی ایران به نام neda.net به نام آن به ثبت رسید. یکی دیگر از وقایع مهم تاریخچه اینترنت در ایران تاسیس شرکت امور ارتباطات دیتا است. در سال ۱۳۷۴ مجلس شورای اسلامی طرح تاسیس این شرکت را تحت نظر شرکت مخابرات ایران تصویب کرد و مسئولیت توسعه خدمات دیتا در کشور را به‌طور انحصاری در اختیار این شرکت دولتی زیر مجموعه وزارت پست و تلگراف وقت قرار داد.
نقش محمد غرضی
هم لاریجانی و هم شهشهانی هر دو محمد غرضی را یکی از مخالفان سرسخت راه‌اندازی اینترنت در ایران می‌دانند آن هم به عنوان وزیر و پست و تلگراف و تلفن که آن زمان متولی اصلی مخابرات هم بود. شهشهانی می‌گوید: «در مخابرات ایران کسانی بودند که اعتقادی به اینترنت نداشتند. آنها فکر می‌کردند اینترنت یک مد روز است و زود فراموش می‌شود. آنها کوشش می‌کردند شبکه محدود‌تر به نام x25 را راه‌اندازی کنند و می‌گفتند هر نوع فعالیت شبکه‌ای، باید تحت همین شبکه انجام شود. آن زمان اینترنت به اندازه کافی شهرت پیدا کرده بود و همه می‌دانستند x25 پاسخگوی توسعه فناوری اطلاعات نیست. چند سال زحمت کشیدیم تا به مخابرات تفهیم کنیم تجربه x25 یک بار در اروپا آزمایش شده و ناکارآمدی آن قبلا اثبات شده است.»
در واقع با روی کار آمدن دولت خاتمی جبهه موافقان خیلی تقویت شد، البته مخالفان هم بیشتر تلاش کردند. محمدرضا عارف که آن زمان وزیر بود، می‌گوید که در این زمینه از ظرفیت آیت‌الله سیستانی استفاده کرده است. این سخنان عارف در یک جلسه انتخاباتی با فعالان صنف فناوری اطلاعات و ارتباطات در خرداد ۱۳۹۲ است: «در بحث اینترنت از ابتدا نیز مشکل داشتیم و باید بسیاری از نهادهای فرهنگی را متقاعد می‌کردیم. در آن زمان برای اینکه راه را برای ورود اینترنت به کشور باز کنیم از دفتر نمایندگی آیت‌الله سیستانی شروع کردیم و مجوز گرفتیم.»
نقش مهم قم
منظور عارف، احتمالا تاسیس مرکزی به نام مرکز جهانی اطلاع‌رسانی آل‌البیت در عید غدیر سال ۷۷ است. این بخشی از گفت‌وگوی احمد هاتف، معاون این مرکز در مرداد ۱۳۹۵ با خبرگزاری حوزوی رسا است: «مرکز جهانی اطلاع‌رسانی آل‌البیت در عید غدیر سال ۷۷ زیر نظر دفتر حضرت آیت‌الله سیستانی فعالیت خود را آغاز کرد؛ این مرکز به طور مستقیم تحت اشراف حجت‌الاسلام شهرستانی است؛ ثبت رسمی آن زیر نظر دفتر حضرت آیت‌الله سیستانی و از مجموعه‌های اقماری محسوب می‌شود.
ورود اینترنت به ایران از دلایل احداث این مجموعه بود؛ سال ۷۷ در قم یک یا دو مرکز خدمات اینترنت وجود داشت؛ حجت‌الاسلام شهرستانی در زمینه تکنولوژی و خدماتی به‌روز است و به این خاطر فوراً به این موضوع توجه کرد که بستری مناسب برای تبلیغ و تحقیق شیعه به وجود آمده است و تشخیص داد که طلاب با توجه به شرایط آن موقع به اینترنت نیاز داشتند. زمانی که اینترنت ساعتی و جیره‌بندی و هزینه گزافی بابت آن پرداخت می‌شد و در دسترس قرار می‌گرفت این مجموعه با در اختیار گذاشتن اینترنت رایگان برای طلاب و محققین و پژوهشگران فعالیت خود را آغاز کرد.»
یک تحول بزرگ دیگر
اینترنت تا اواخر دولت احمدی‌نژاد صرفا به صورت دایال‌آپ در اختیار مردم بود تا اینکه در دوره او اینترنت ADSL عرضه شد اما مسئولان وقت می‌گفتند که تا سرعت ۱۲۸ کیلوبایت برای مردم کافی است و اگر سرعت ۲۵۶ کیلوبایت را می‌خواستید باید از دانشگاه معرفی‌نامه می‌داشتید که دانشجو هستید. این روند کم‌کم از اواخر دهه هشتاد تغییر پیدا کرد و رفته‌رفته اینترنت همراه نیز دریچه حضور ایرانیان در وب شد.
در همان زمان، وب نیز از صفحات سایت‌ها در حال تبدیل به شبکه‌های اجتماعی بود هرچند که حاکمیت نگاهی مثبت به آن نداشت. حضور تیم واعظی و آذری‌جهرمی، دو وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات روحانی بود که باعث شد اینترنت در جامعه ایران به این شکل فراگیر شود. وقتی دولت روحانی روی کار آمد، میزان کل پهنای باند کشور، کمی کمتر از ۸۰ گیگابایت بود اما این میزان در پایان دولت به حوالی ۲ هزار گیگابایت رسید.
هفت: در حوزه قوانین و مقررات استفاده از اینترنت باید به قوانینی اشاره کرد که در ابتدای دهه ۸۰ توسط شورای‌عالی انقلاب فرهنگی تهیه شود. قوانینی مانند «مقررات و ضوابط شبکه‌های اطلاع‌رسانی رایانه‌ای» که در خرداد ۱۳۸۰ تصویب شد. مهم‌ترین قانون در حوزه فضای مجازی در ایران اما قانون جرائم رایانه‌ای است که در بهار سال ۱۳۸۸ و کمی قبل از انتخابات آن سال به تصویب مجلس رسید.